တီႈပွင်ႇ Shan
ၶေႃႈၵႂၢမ်းဢၼ်ဝႃႈ " Shan " (သျၢၼ်း)ၼႆႉ ပဵၼ်ၶေႃႈၵႂၢမ်းဢၼ် ၵူၼ်းတၢင်ႇၶိူဝ်းႁွင်ႉ ၶိူဝ်းၵူၼ်းတႆးၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆးတႄႉ ၶဝ်ၶိုၼ်းႁွင်ႉတူဝ်ၸဝ်ႈၵဝ်ႇဝႃႈ "တႆး" ၼႆယူႇ။ တီႈပွင်ႇၶေႃႈဢၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ Shan ၼၼ်ႉ လႆႈႁၼ်ပိုတ်ႇၼႄဝႆႉ ၵူႈပိူင်ပိူင်ယူႇ။
ၼႂ်းလိၵ်ႈမၢၼ်ႈ မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ လႆႁၼ်ၶဝ်တႅမ်ႈဝႆႉ လွင်ႈတႆးၼၼ်ႉ ၶဝ်ၸႂ်ႉတႅမ်ႈ "သျမ်" ဢမ်ႇၼၼ် "သျံ" လႆႈႁၼ်ၼင်ႇၼႆ။ ၵပ်းၵၢႆႇလူၺ်ႈ Shan ၼၼ်ႉ ၽူႈၵတ်ႉၶႅၼ်ႇၽၢႆႇပႃႇလိၶဝ် ႁဵတ်းဝိၵႁဝႆႉဝႃႈ - သႃႇမိဢိသ်သရီႇတီႇတိ သႃႇမ ၼင်ႇၼႆယဝ်ႉ။ တီႈပွင်ႇမၼ်းၸမ်ႉ ၵွပ်ႈပိူဝ်ႈမေႃဢုပ်ႉပိူင်ႇ ၸိူင်ႇၼင်ႇ ၸဝ်ႈၸွမ်လႄႈ ၸင်ႇႁွင်ႉဝႃႈ "သႃႇမိ"။ လွင်ႈဢၼ်ပိုတ်ႇဝႆႉ ၼင်ႇၼႆၼႆႉ ၵွပ်ႈပိူဝ်ႈ ယုမ်ႇယမ်ဝႃႈ ၶိူဝ်းတႆးႁဝ်း ပဵၼ်ၶိူဝ်းၶုၼ် ၶတ်ႉတိယသႃႇၵီႇမႃးၼႆၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
လုၵ်ႉတီႈတူဝ် "သႃႇမ" ၼၼ်ႉသေ ၸင်ႇတေၽေသိုပ်ႇပဵၼ်မႃး သျႃႇမ > သျၢမ်ႇ > သျၢမ်း (Shan) ၼႆယူႇ။ လွင်ႈတူဝ်လိၵ်ႈ ဢၼ်လုၵ်ႉတီႈ "သႃႇမ" သေပဵၼ်မႃး "သျၢမ်ႇ"ၼၼ်ႉ တေလႆႈႁၼ်ၼႂ်းလိၵ်ႈပႃႇလိၸဝ်ႈ ၶေႃႈဢၼ်ဝႃႈ "သုဝၼ်ႇၼသႃႇမ" ၼၼ်ႉသေ ဢွၼ်ၵၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ "သုဝၼ်ႇၼသျၢမ်ႇ" ၼႆၼင်ႇၼၼ်။ တေႇဢဝ် A.D 1200 ၼၼ်ႉ တီႈၼႂ်း လိၵ်ႈႁိၼ် ပူးၵမ်ႇၵေႃႈ မၢၼ်ႈၶဝ် တႅမ်ႈဝႆႉၶေႃႈဢၼ်ဝႃႈ "သျမ်" ၼႆ လႆႈႁၼ်မွၵ်ႈသၢဝ်းပၢႆယူႇ။
ၵပ်းၵၢႆႇလူၺ်ႈ ၶေႃႈသဵင် ဝေႃးႁႃႇရ Shan ၼႆႉ ၸိူဝ်းၽူႈတႅမ်ႈပိုၼ်းတႆးပိုၼ်းမၢၼ်ႈ Sir George Scoot ၶဝ်တႅမ်ႈဝႆႉဝႃႈ Shan ၼႆႉပဵၼ်ၵူၼ်းတၢင်ႇၶိူဝ်း ႁွင်ႉၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းတႆးယဝ်ႉ။ ၵွပ်ႈသင်လႄႈလႆႈႁွင်ႉၼင်ႇၼၼ် ၼႆၸိုင် ဢမ်ႇပႆႇႁၼ်ထိုင် တီးၵမ်ႉတီႈယၼ်မၼ်း မၼ်ႈမၼ်ႈၵႅၼ်ႇၵႅၼ်ႇၼႆယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ Mr.Terrien de lacouperie သမ်ႉ သပ်းလႅင်းဝႆႉၼႂ်းပပ်ႉ The Cradle of the Shan Race ၼၼ်ႉဝႃႈ တီႈၼႂ်းမိူင်းၶႄႇ ၵူၼ်းၶိူဝ်း Shang (ပွင်ႇဝႃႈ ၵူၼ်းၵႃႉ) ၼၼ်ႉ ၶဝ်ႁူမ်ႈႁွမ်းၵပ်းသိုပ်ႇၵၼ်တင်း ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆးသေ တိုၵ်းတေႃးယႃႉလႅဝ်ပႅတ်ႈ ၶိူဝ်းၶုၼ် ႁိရ (Hia) ၼႆယဝ်ႉ။ ၸိုဝ်ႈၶုၼ်ႁေႃၶမ်းၶႄႇၼၼ်ႉ ပဵၼ် သျႅင်းဝူႉတီႇ (Shang- Wu- Ti)။ သျႅင်းဝူႉတီႇ ၼႆႉ မႃးတိုၵ်းပႄႉမိူင်းပၢင်ႇ မိူဝ်ႈ B.C 1122 ၼၼ်ႉသေ ၸုမ်းတႆးၶိုၼ်းတိုၵ်းၶိုၼ်းၶုၼ်ၶႄႇ Shang Wu Ti မိူဝ်ႈ B.C 1231 ယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉတိုၵ်းၶႄႇ ၶိူဝ်းသျႅင်း (Shang) လႄႈ တႆးၼႆႉ ပိူၼ်ႈၸင်ႇႁွင်ႉဝႃႈ Shan ၼႆၵေႃႈဝႃႈယဝ်ႉ။ ၶေႃႈၵႂၢမ်း Shang ၼႆႉ ငၢႆးၸမ်ၵၼ်တင်း ၸိုဝ်ႈၵူၼ်းငဝ်ႈမိူင်း ဢၼ်ယူႇသဝ်းဝႆႉ ၼႂ်းမိူင်းၶႄႇၵဝ်ႇၵဝ်ႇ မိူၼ်ၼင်ႇ Tchang, Saing, Shen, Sien ၸိူဝ်းၼႆႉတႄႉတႄႉ။ ၸိုဝ်ႈၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ တေပဵၼ်ၸိုဝ်ႈ ဢၼ်ၶႄႇႁွင်ႉတႆးၼၼ်ႉယူႇ။ တီႈၼႂ်း ပပ်ႉHistory of Buddhism in Assam ၼၼ်ႉ Shan ၼႆႉ လုၵ်ႉတီႈ Rhwam သေ ပဵၼ်မႃးၼႆ (Rhwam > Yhwam > Hyam > Cyam > Sham > Shan) ယဝ်ႉ။
ပေႃးမႃးၵဵပ်းဢဝ်ၸိုင် ၶေႃႈၵႂၢမ်းဢၼ်ဝႃႈ Shang ဢၼ်မီးတီႈပွင်ႇဝႃႈ ၵူၼ်းၵႃႉၼႆႉ တေပဵၼ်ၶေႃႈၵႂၢမ်း ဢၼ်သိုပ်ႇလႅၵ်ႈလၢႆႈတၢမ်းၵၼ်သေ ပဵၼ်မႃးၶေႃႈ Shan ၼႆၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
လိူဝ်သေၼၼ်ႉ တီႈၼႂ်းပပ်ႉ The Shans ဢၼ်ၵွတ်ႉၵရိင်း (Wilbur Willis Cochrane) တႅမ်ႈဝႆႉၼၼ်ႉၵေႃႈ ၵူၼ်းၶိူဝ်း "ဝႃႉ" လႄႈ "လွႆလ" ၶဝ်ႁွင်ႉတႆးဝႃႈ Shen (သျႅမ်ႉ) ၼႆသေ ၶႄႇၵႂၢၼ်းတူင်ႇလႅင်သမ်ႉ ႁွင်ႉတႆးဝႃႈ Tsim (ၸဵမ်ႇ) ၼႆယဝ်ႉ။
ၶၢင်ႁွင်ႉတႆးဝႃႈ Sam (သမ်ႇ) ၼႆသေ မွၼ်းသမ်ႉႁွင်ႉတႆးဝႃႈ Seam (သဵမ်ႇ)၊ မၢၼ်ႈသမ်ႉႁွင်ႉတႆးဝႃႈ Shan (သျၢၼ်း)၊ ၵူၼ်းမိူင်းဝၼ်းတူၵ်းၶဝ်သမ်ႉႁွင်ႉဝႃႈ တႆးထႆးဝႃႈ Siam (သယၢမ်ႇ) ၼႆယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈသၵ်ႉၵရၢၸ်ႉ 1151 ၼၼ်ႉ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ဢိင်လူၺ်ႈ ၼိူဝ်ၶေႃႈၵႂၢမ်း "သျၢမ်ႇ" ၼၼ်ႉ ၶုၼ်သီႇႁူဝ်ႇၶဝ် ႁဵၻ်းၶဵဝ်မိူင်း (Diplomatic relation) သေ ၼႂ်းလိၵ်ႈၶဝ်ၼၼ်ႉ တႅမ်ႈဝႃႈ မိူင်းထႆးၼၼ်ႉ ၸႂ်ႉဝႆႉပဵၼ် "သႃႇမရတ်ႉထ" ၼႆ တီႈၼႂ်းၽိုၼ်ပိုၼ်း ႁူမ်ႈပွင်းမုတ်ႉတမ (ၽၢႆႇမၢၼ်ႈ) ၼၼ်ႉ တႅမ်ႈမၢႆဝႆႉ လႆႈႁၼ်ၼင်ႇၼႆယူႇ။
တီႈၼႂ်း မႃႇၵထဢၽိထၢၼ်ႇတႄႉ ၶေႃႈၵႂၢမ်းဢၼ်ဝႃႈ "သႃႇမ" ၼႆၼၼ်ႉ ပိုတ်ႇၸႅင်ႈဝႆႉဝႃႈ "ႁဵတ်းႁႂ်ႈၼိမ်သဝ်းယဵၼ်ၸႂ်" လႄႈ "သီလိူင်ၸိုမ်းယမ်းမိူၼ်ၼင်ႇၶမ်း" ပိုတ်ႇဝႆႉၼင်ႇၼႆ။ ၵွပ်ႈပိူဝ်ႈသီၼိူဝ်ႉ ၸၢဝ်းၶိူဝ်းတႆးႁဝ်း ၶၢဝ်လိူင် မိူၼ်ၼင်ႇ သီၶမ်းလႄႈ ၵူၼ်းမိူင်းသီႇႁူဝ်ႇ၊ ၵူၼ်းမိူင်းမၸ်ႉသိမၶဝ် ၸင်ႇတူၺ်းဢဝ်ၽိဝ် ၼိူဝ်ႉၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆးႁဝ်းသေ မိူင်းဢၼ်ႁဝ်း ယူႇသဝ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ ၶဝ်ၸင်ႇတၢင်ႇပဵၼ်ဝႃႈ မိူင်းၶမ်း (မိူင်းၵူၼ်းသီၼိူဝ်ႉ ၶၢဝ်လိူင်မိူၼ်ၶမ်း = သႃႇမရတ်ႉထ) ၼႆယူႇယဝ်ႉ။
ၵွပ်ႈၼႆ ၽူႈမီးတင်းႁူႉၼမ်ၶဝ် ၸင်ႇတူၺ်းသီၼိူဝ်ႉတႆး ၶၢဝ်လိူင်ၸိုမ်းယမ်း မိူၼ်ၼင်ႇၶမ်းသေ ၸင်ႇႁဵတ်းဝိၵႁဝႆႉၼင်ႇၼႆ။ "သႃႇမေႃးဝၢၼ်ႇၼေႃး ဢေႇတေႇ သၼ်ႇတိ သျႃႇမေႃး" (ၵူၼ်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ၽိဝ်ႉၼိူဝ်ႉၶဝ်ၶၢဝ်လိူင်ၸိုမ်းယမ်း မိူၼ်ၼင်ႇၶမ်းယဝ်ႉ၊ ၵွပ်ႈၼၼ် ၶဝ်ၼၼ်ႉၸင်ႇၸိုဝ်ႈဝႃႈ သျႃႇမ (ဢမ်ႇၼၼ်) "သျၢမ်း" ယူႇယဝ်ႉ။
ထႅင်ႈပိူင်ၼိုင်ႈ တီႈၼႂ်းလိၵ်ႈပႃႇလိ မီးဝႆႉဝႃႈ "သႃႇမသတ်ႉတိ" ၼႆထႅင်ႈ။ သႃႇမသတ်ႉထိ ဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ ပွင်ႇဝႃႈ ႁဵတ်းၵၢၼ်သင်သေဢမ်ႇဝႃႈ မီးၸႂ် ၼမ်ႉၼိုင်ႈၸႂ်လဵဝ်ၵၼ် ၽွမ်ႉသဵင်ပဵင်းပၢၵ်ႇၵၼ်သေ ႁဵတ်းပဵၼ်လႆႈၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ သႃႇမသတ်ႉတိ ၼႆယဝ်ႉ။ ၵွပ်ႈပိူဝ်ႈတႆးႁဝ်း မီးလွင်ႈၽွမ်ႉႁူမ်ႈၵၼ် ၼင်ႇၼၼ်လႄႈ ၸင်ႇႁွင်ႉတႆးဝႃႈ ၶိူဝ်းၵူၼ်း "သႃႇမ" ၼႆယူႇ။ ၵွပ်ႈၼၼ် ၽူႈမီးပိင်ႇၺႃႇၽၢႆႇတႆးႁဝ်းၶဝ် ၸင်ႇတႅမ်ႈဝွၵ်းဝႆႉဝႃႈ "ၽွမ်ႉၽဵင်ႇႁူမ်ႈၶၼ်ဝႆး ၸင်ႇပဵၼ်တႆးမၢၼ်ႇၸႂ်ႈ" ၼႆယူႇ။ ၼႂ်းပပ်ႉ မျႅၼ်ႇမႃႇဢၽိထၢၼ်ႇ ၼၼ်ႉ Shan ၼႆႉ ပိုတ်ႇဝႆႉဝႃႈ ၵူၼ်းငဝ်ႈၶိူဝ်း ၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႈ ဢၼ်လၢတ်ႈၵႂၢမ်းၸုမ်းထႆးၶႄႇ (ၵမ်ႈၼမ်ယူႇသဝ်းၼႂ်းၼႄႇမိူင်းတႆး ၊ ၼႄႇမိူင်းၶၢင် ၊ ပွတ်းၼိူဝ်ၼမ်ႉမႄႈၶျၢင်း)ၼႆယဝ်ႉ။
ႁူဝ်ႁုပ်ႈမၼ်းၸမ်ႉ Shan ဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ ပွင်ႇဝႃႈ-
- မေႃဢုပ်ႉပိူင်ႇ မိူၼ်ၼင်ႇၸဝ်ႈၼင်ႇၸွမ်။
- မီးၽိဝ်ၼိူဝ်ႉၶၢဝ်လိူင်ၸိုမ်းယမ်း မိူၼ်ၼင်ႇၶမ်း။
- မေႃၵႃႉၶၢႆ။ မေႃႁူမ်ႈႁွမ်းၵၼ်သေ ၽိုၼ်ႉၶိုၼ်းၽူႈတဵၵ်းတဵင်ၶိူဝ်းၸဝ်ႈၵဝ်ႇ ႁႂ်ႈလွတ်ႈလႅဝ်း။
- ၵေႃႉၼိုင်ႈလႄႈၵေႃႉၼိုင်ႈ မီးၼမ်ႉၸႂ်သႃႇမသတ်ႉတိ ၽွမ်ႉၽဵင်ႇႁူမ်ႈႁွမ်းၵၼ် လႆႈႁၼ်ထိုင်ၼင်ႇၼႆ။ ၵွပ်ႈၼႆ ၼင်ႇႁိုဝ် သမ်ႉပေႃးတေၵိုင်ႇငၢမ်ႇ ၸွမ်းၼင်ႇၸိုဝ်ႈႁဝ်းၼၼ်ႉ တႆးႁဝ်း ထုၵ်ႇလီၽွမ်ႉႁူမ်ႈၵၼ်ၵႂႃႇ ၵူႈလွင်ႈလွင်ႈသေ ယုၵ်ႉယွင်ႈႁွပ်ႇႁွင်ႈ ၸိူဝ်းၶိူဝ်းၸဝ်ႈၵဝ်ႇယူႇ။
ၽိုၼ်ဢိင်[မႄးထတ်း | မႄးထတ်းငဝ်ႈငႃႇ]
ၸဝ်ႈသုၶမ်း (တၢင်ႉယၢၼ်း)၊ ၼႃႈလိၵ်ႈ 79၊ ပပ်ႉသႅင်တဵၼ်း၊ Vol. 5, ပီ 2000
- Wilbur Willis Cochrane တႅမ်ႈ The Shans
- Mr.Terrien de lacouperie တႅမ်ႈ The Cradle of the Shan Race
- William Clifton Dodd, D.D တႅမ်ႈ The Tai Race
- ပိုၼ်းၶိူဝ်းတႆးလႄႈ ပိုၼ်းမိူင်းတႆး (ၶိူဝ်းသႅၼ်)
- ရႃႇၸဝင်ႇမိူင်းမိတ်ႈ (ၽၢႆႇမၢၼ်ႈ) ၸဝ်ႈသြႃႇၶေႇမိၼ်ႇတ တႅမ်ႈ
- ဢၽိထႃႇၼပ်ႉပတီပိၵႃႇပၢထ်ႉ (ၽၢႆႇမၢၼ်ႈ)
- မူၵ်ႉတမရႃႇၸဝိၼ်ႇပွင်းၶျူၵ်ႉ (ၽၢႆႇမၢၼ်ႈ)
- မျႅၼ်ႇမႃႇဢၽိထၢၼ်ႇ (ၽၢႆႇမၢၼ်ႈ)
- History of Buddhism in Assam