ပေႃးရေႃးပုတ်ႉထေႃး

Borobudur Temple

ပိုၼ်းၵႅပ်ႈမိူင်းဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃး

မိူင်းဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃးၼႆႉ ပဵၼ်မိူင်းမီး ၼႂ်းၵုၼ် ၸဵင်ႇၸၢၼ်းဝၼ်းဢွၵ်ႇ (South East Asia)သေ မီးႁူဝ်ၵူၼ်းယူႇသဝ်း 200 လၢၼ်ႉပၢႆယဝ်ႉ။ မီးၵုၼ် 17508 ၵုၼ်သေ ၵုၼ်ဢၼ်ၵူၼ်းယူႇသဝ်း သမ်ႉမီး 6000 ၵုၼ်။ ပဵၼ်မိူင်းဢၼ်မီးၵုၼ် ၼမ်လိူဝ်ပိူၼ်ႈ ၼႂ်းလူၵ်ႈသေ တိတ်းၸပ်းမိူင်း မလေးသျႃး၊ မိူင်းပရူးၼႆး လႄႈ မိူင်းၸိင်ႇၵပူႇ။ မိူဝ်ႈဢွၼ်တၢင်း ႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 15 (15th Century AD) ၼၼ်ႉ ယၢမ်ႈပဵၼ် မိူင်းပုတ်ႉထၽႃႇသႃႇမႃးလႄႈ မီးဝႆႉတီးၵိုၵ်းပိုၼ်း ၵွင်းမူးၵဝ်ႇၵႄႇ ၽြႃးၵဝ်ႇၵႄႇ တင်းၼမ်။ ႁိၼ်ႇတူႇလႄႈ ပုတ်ႉထၽႃသႃႇ ႁွတ်ႈၽႅဝ် ၼႂ်းၵုၼ် ဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃး မွၵ်ႈပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 6 (6th Century AD) မိူဝ်ႈပၢၼ်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်း သီႇရိဝိၸယ ပၢၼ်မိူင်း ၼဝႄ (Naval Kingdom)ၼၼ်ႉၼႆယဝ်ႉ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ မူႇသလိမ်ႇၶဝ် တႄႇၶဝ်ႈ မိူင်းဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃး တီႈၵုၼ် သုမတ်ႉတရ ပွတ်းႁွင်ႇ (Northern Sumatra) မိူဝ်ႈပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 13 (13th Century AD)သေ ႁိူဝ်ႈႁိူင်းမႃးလွႆးလွႆး ထိုင်မႃးမိူဝ်ႈပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 16 (16 th Century AD) ၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၽႃႇသႃႇ ဢၼ်ယိင်ႉယႂ်ႇမႃး ၼႂ်းၵုၼ်ၵျႃႇဝ လႄႈ လၢႆလၢႆတီႈ ၼႂ်းမိူင်းဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃးယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၼႃႇ ၽိင်ႈၽႃႇသႃႇမူႇသလိမ်ႇ မိူင်းဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃး ၵမ်ႈၼမ်ၼႆႉ ၵဝ်ၼဝ်းၶူၼ်းၶဝ်းၵၼ်ဝႆႉ တင်းၽိင်ႈၽႃႇသႃႇ ဢၼ်မီး ဝႆႉၸဵမ်ၸဝ်ႉ ၸိူဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

မိူဝ်ႈပီ ႁူဝ်ပၢၵ်ႇ16 ၼၼ်ႉ ၶိူဝ်းၵုၼ်းတၢတ်ႉၶျ် (Dutch) မိူင်းယူးရူပ်ႉ မႃးတိုၵ်းသိမ်းဢဝ် မိူင်းဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃးသေ ဢဝ်ပဵၼ် မိူင်းၶီႈၶႃႈ (ၶူဝ်ႇလူဝ်ႇၼီႇ)ၶဝ်မႃးယဝ်ႉ။ ထိုင်မႃး မိူဝ်ႈပၢၼ် သိုၵ်းၵမ်ႇၽႃႇ ပွၵ်ႈသွင် ၵျပၢၼ်ႇၶဝ်ႈ မႃးတိုၵ်းသေ ၵူၼ်းမိူင်း ဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃးၵေႃႈ လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ ဢဝ်မိူင်းၵွၼ်းၶေႃ လႄႈ လႆႈပိုၼ်ၽၢဝ်ႇ လွတ်လႅဝ်း ပဵၼ်မိူင်းၵွၼ်းၶေႃမႃး မိူဝ်ႈပီ 1949 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၸွမ်ၸိုင်ႈ ၵေႃႉဢွၼ်တၢင်းသုတ်း ပဵၼ်သုၶႃႇၼူဝ်ႇ (Sukarno) ယဝ်ႉ။

မိူဝ်ႈပီ 2004 ၼၼ်ႉ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ဢမ်ႇၶၢမ်ႇလႆႈ တၢမ်ႇတဵၵ်းတဵင် ၵူၼ်းၸၢဝ်းၶိူဝ်းယႂ်ႇ ဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃးၶဝ်လႄႈ ၸၢဝ်းၶိူဝ်းၼႂ်းၵုၼ်တီႇမေႃးဝၼ်းဢွၵ်ႇ ၵုၼ်ဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃး ဢၼ်ၼိုင်ႈၼၼ်ႉ လႆႈလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ ၽၢတ်ႇဢွၵ်ႇ မိူင်းဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃးသေ ပူၵ်းတင်ႈ ပဵၼ်မိူင်း လွတ်ႈလႅဝ်းသဝ်းၶေႃယဝ်ႉ။

ၸၢဝ်းပုတ်ႉ ၼႂ်းမိူင်းဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃးမိူဝ်ႈလဵဝ်

မိူင်းဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃးၼႆႉ မိူဝ်ႈလဵဝ် ပဵၼ်မိူင်း ဢၼ်ၽႃႇသႃႇတြႃး လွတ်ႈလႅဝ်းသေ ၶုၼ်မိူင်းၶဝ် မၵ်းမၼ်ႈဝႆႉ ၽႃႇသႃႇဝၢၼ်ႈ မိူင်းႁႃႈၽႃႇသႃႇ ဢၼ် ပဵၼ်ဢိတ်သလၢမ်ႇ၊ ႁိၼ်ႇတူႇ၊ ၶရိယၢၼ်ႇ၊ ၵတလိၵ်ႉ လႄႈပုတ်ႉထယဝ်ႉ။ တေႃႈလဵဝ် မိူင်းဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃးၼႆႉ မီးႁူဝ်ၵူၼ်းၸၢဝ်းပုတ်ႉ ၼပ်ႉထိုဝ်ပုတ်ႉထ သႃႇသၼႃႇ မွၵ်ႈ 2 လၢၼ်ႉပၢႆႈသေ မီးၸၼ်ႉၸွမ် ၸၢဝ်းပုတ်ႉဝႆႉ မွၵ်ႈ 10 လင်ယဝ်ႉ။ မီးသႃႇသၼႃႇ သၢႆမႁႃႇယႃႇၼလႄႈ သၢႆထေႇရဝႃႇတ တင်းသွင်ဢၼ်ယဝ်ႉ။

ၵူၼ်းၼပ်ႉထိုဝ်ၸၢဝ်း ပုတ်ႉၵမ်ႈၼမ် တႄႉ ပဵၼ်ၸၢဝ်းၶိူဝ်းၶႄႇယဝ်ႉ။ မုၼ်ၸဝ်ႈ ဢၼ်မႃး ပိုၼ် ၽႄသႃႇသၼႃႇ ၼႂ်းမိူင်းဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃး ဢၼ်ပဵၼ်သၢႆ ထေႇရဝႃႇတၼႆႉ ၵမ်ႈၼမ် ပဵၼ်မုၼ်ၸဝ်ႈ မိူင်းမၢၼ်ႈ မိူင်းသီႇႁူဝ်ႇ လႄႈ မိူင်းထႆးယဝ်ႉ။ ၼိုင်ႈပီမိူင်း ၼိုင်ႈပွၵ်ႈ ၸၢဝ်းပုတ်ႉၵူႈတီႈ တီႈၼႂ်းမိူင်း ဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃး ႁူမ်ႈပႃးၸၢဝ်းပုတ်ႉ တၢင်ႇမိူင်းၽွင်ႈ တင်းသင်ႇၶ ဢိၵ်ႇတၵ်ႉၵႃႇ သတ်ႉထႃး ဢွၼ်ၵၼ်မႃး ၶွၼ်ႈတုမ်ၵၼ်သေ ႁဵတ်းဝၼ်းပွႆးဝေႇသၵ်ႉ (Vesak Day) တီႈဝတ်ႉၽြႃးၵွင်းမူး ပေႃးလေႃးပုတ်ႉထေႃး ဢၼ်မီးၼႂ်းပွတ်းၵၢင် ၵုၼ်ၵျႃႇဝၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ပွႆးၼၼ်ႉ ပဵၼ်ပွႆးလိူၼ်ႁူၵ်းမူၼ်း ဝၼ်းပုတ်ႉထ ၸဝ်ႈၵိူတ်ႇ၊ ပဵၼ်ၽြႃးလႄႈ ဢဝ်ပရိၼိပ်ႉပၢၼ်ႇယဝ်ႉ။ ပေႃးထိုင်ဝၼ်း ဝေႇသၵ်ႉၼၼ်ႉၸိုင် ၸၢဝ်းပုတ်ႉ ၵူႈတီႈမႃးၶွၼ်ႈၵၼ် တီႈဝတ်ႉၽြႃးပေႃးလေႃးပုတ်ႉထေႃးၼႆႉ ၶႂ်ႈမီးပဵၼ်သႅၼ်သေႁူမ်ႈၵၼ် ၸတ်းပၢင်ပွႆး ဝေသၵ်ႉယဝ်ႉ။ တီႈမိူင်းဢိၼ်ႇတူဝ်ႇ ၼီးသျႃးၼႆႉ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ မၵ်းမၼ်ႈပၼ် ဝၼ်းဝေႇသၵ်ႉ ပဵၼ်ဝၼ်းဢိုတ်းလုမ်း လိုဝ်ႈၵၢၼ်ယဝ်ႉ။ ၸၢဝ်းပုတ်ႉတင်းလၢႆ ဢွၼ်ၵၼ် မႃးၼင်ႈၽႃႇဝၼႃႇ ထွမ်ႇတြႃးလႄႈသူတ်ႇမူၼ်းထမ်း ထမ်ႇမၸၢၵ်ႈ တႄႇၵႂႃႇၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။

ဝတ်ႉၽြႃပေႃးလေႃးပုတ်ႉထေႃး (Borobudur Temple)

ဝတ်ႉၽြႃးပေႃးလေႃးပုတ်ႉထေႃးၼႆႉ ၽူႈလဵပ်ႈႁဵၼ်း ၽၢႆႇၵေႃႇသၢင်ႈ လႄႈ ၽၢႆႇပိုၼ်းၶဝ် တႅပ်းတတ်းဝႃႈ ၵေႃႇသၢင်ႈၶိုၼ်ႈမႃး မိူဝ်ႈပၢၼ်ၶုၼ်ႁေႃးၶမ်းသႆႇလႅၼ်ႇၻရ (Sailendra Dynasty) ၼႂ်းၵႄႈပီ 760 တေႃႇ 830 CE (9th Century AD) ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ပိုၼ်းဝတ်ႉၽြႃးလင်ၼႆႉ ၼႂ်းပပ်ႉဢၼ်ၼိုင်ႈ လႄႈ ဢၼ်ၼိုင်ႈ၊ တီႈၼိုင်ႈလႄႈ တီႈၼိုင်ႈ ပႅၵ်ႇပိူင်ႈ ၵၼ်ဝႆႉဢိတ်းဢီႈ။ ပဵၼ်ႁိုဝ်ပဵၼ် တၢင်းႁိုင်မၼ်း မီးမွၵ်ႈႁဵင်ပီပၢႆသေ လႆႈဝႃႈ ၸဝ်ႉလိူဝ်သေ ပၢၼ်ပူးၵမ်ႇမိူင်းမၢၼ်ႈတႄႉတႄႉ။ ဝတ်ႉၽြႃး ပေႃးလေႃးပုတ်ႉထေႃးၼႆႉ မီးၼႂ်း တွၼ်ႈၵၢင်ၵုၼ်ၵျႃႇဝ (Central Java) သေ ယၢၼ်ၵႆဝဵင်း ၵျူၵ်ႉၸၵႃႇတႃႇ မွၵ်ႈ 25 လၵ်းယဝ်ႉ။ ပဵၼ်လၢႆးမိုဝ်းၵေႃႇသၢင်ႈ ၶိုၵ်ႉၶၢႆးသေ ႁိုင်ၵေႃႈႁိုင်ယိုၼ်းလႄႈ ၼႂ်းမိူင်းဢိၼ်ႇ တူဝ်ႇၼီးသျႃး ၼႆႉပဵၼ်တီႈ ၵူၼ်းထွင်ႈထဵဝ်ႈ ဢႅဝ်ႇလႄႇ ၼမ်လိူဝ် ပိူၼ်ႈသုတ်း (most visited tourist attraction) ယဝ်ႉ။ ၸၢဝ်းၶိူဝ်း ၼႂ်းမိူင်းဢိၼ်ႇ တူဝ်ႇၼီးသျႃးၵေႃႈ မႃးဢႅဝ်ႇတင်းၼမ်၊ ဢၼ်လၢၵ်ႇလၢႆးၼႃႇၼႆႉ ပဵၼ်ၸၢဝ်းၶိူဝ်း မူႇသလိမ်ႇၵေႃႈ ၶဝ်ႈမႃးလႄႇသေ မႃးယွၼ်းသူးယဝ်ႉ။ ၽူႈသူၼ်ၸႂ် ပိုၼ်းလႄႈ ၽၢႆႇၵေႃႇသၢင်ႈ(Architects)) ၶဝ်ၵူႈတီႈတီႈ ဢွၼ်ၵၼ် သူၼ်ၸႂ် မႃးဢႅဝ်ႇလဵပ်ႈႁဵၼ်းတူၺ်းတႄႉတႄႉ။ ၶိူင်ႈၵေႃႇ သၢင်ႈမၼ်း ပဵၼ်မၢၵ်ႇႁိၼ်တဝ်ႈ ဢၼ်ဢဝ်မႃး တီႈလွႆၽႆးၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ပဵၼ်ဢၼ် ၶိူင်ႇၵိုမ်းတႄႉတႄႉ။

လၢႆးမိုဝ်းမၼ်း ၶႂ်ႈငၢႆးလၢႆးၵေႃႇသၢင်ႈ မိူင်းဢိၼ်းတီးယႃး မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇၼႆသေတႃႉ မီးၽၢင်ႇႁၢင်ႈ မိူင်းဢိၼ်ႇတူဝ်ႇ ၼီးသျႃးၶေႃၶေႃ ဢၼ်ဢမ်ႇမိူၼ် လၢႆးမိုဝ်းတၢင်ႇတီႈၸိူဝ်းၼၼ်ႉ တင်းၼမ်ယူႇ။ ၸဵင်ႇမၼ်းမီး 6 ၸဵင်ႇ၊ ၸၼ်ႉမၼ်း မီးဝႆႉ 3ၸၼ်ႉသေ လႅပ်ႈယိူင်းၸူး ၶူင်းၵႃႇမ၊ ၶူင်းရူႇပ လႄႈ ၶူင်းဢရူႇပယဝ်ႉ။ ႁၢင်ႈဝတ်ႉၽြႃးၵွင်းမူး ဢၼ်ၼႆႉ ႁဵတ်းတၼ်ဝႆႉသေ ဢမ်ႇမီးၵူင်မၼ်း၊ ႁိမ်းမၼ်း ၵူႈၸၼ်ႉၸၼ်ႉ မီးသဵၼ်ႈတၢင်းပႆ (ႁူဢေ်ဝမၢႄ) ႁွပ်ႈဝႆႉ မီးပဵၼ်ၵဝ်ႈၶၵ်ႉသေ ၸွမ်းႁူဝ်ႉၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ၶႅၵ်းႁၢင်ႈ ပိုၼ်းၽြႃးလႄႈ ႁၢင်ႈၸၢတ်ႈ ၼေႃႇၸဝ်ႈဝႆႉတင်းၼမ်။ ၸၼ်ႉၼိူဝ်သုတ်း ၼႂ်းၵၢင်မၼ်းၼၼ်ႉ မီးႁၢင်ႈ ၵွင်းမူးသူႇယႂ်ႇသူႇၼိုင်ႈသေ မီးႁုၼ်ႇႁၢင်ႈပုတ်ႉထၸဝ်ႈ ၼႂ်း ၵၢင်မၼ်းယဝ်ႉ။ ၸွမ်းႁိမ်းႁွမ်း ၵွင်းမူးလူင်ၼၼ်ႉ သမ်ႉမီးႁၢင်ႈ ၵွင်းမူးဢွၼ်ႇသေ ၼႂ်းမၼ်း မီးႁုၼ်ႇ ႁၢင်ႈ ပုတ်ႉထၸဝ်ႈဝႆႉ။

ႁၢင်းၵွင်းမူၼ်းဢွၼ်ႇ တင်းသဵင်ႈ မီးမွၵ်ႈ 72 သူႇသေ ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈပုတ်ႉထၸဝ်ႈ သမ်ႉမီး မွၵ်ႈ 504 သူႇ ယဝ်ႉ။ ၽၢႆႇတၢင်းၸၢၼ်းမွၵ်ႈ 18 လၵ်းၼၼ်ႉ မီးလွႆၽႆးသေ မၢင်ပွၵ်ႈမၢင်လႂ် ပေႃးလွႆ ၾႆးတႅၵ်ႇၸိုင် ၽဝ်ႇၽႆးတဝ်ႈၽႆးၸိူဝ်းၼႆႉ ၵႆႉပိဝ်မႃး ႁူမ်ႇသႂ်ႇႁိမ်းႁွမ်းႁူမ်ႈပႃးဝတ်ႉၽြႃး ပေႃးလေႃးပုတ်ႉထေႃးၼႆႉယဝ်ႉ။ ဝတ်ႉၽြႃးဢၼ်ၼႆႉ လႆႈၶၢမ်ႇတၢင်း မုၵ်ႉၸုမ်း UNESCO မၵ်းမၼ်ႈ ပဵၼ်ၶူဝ်းၶွင်ၵဝ်ႇလူၵ်ႈ (world heritage site) ဢၼ်ၼိုင်ႈသေ ႁူမ်ႈမိုဝ်းၵၼ် တင်း လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃး ၵေႃႇၵုမ်းလုမ်းလႃးမႃး မိူဝ်ႈ 1973 ယဝ်ႉ။ ၵူၼ်းဢၼ်မႃးလႄႇၸိူဝ်းၼၼ်ႉတႄႉ ဢွၼ်ၵၼ် ထႆႇႁၢင်ႈပေႃႉငဝ်း ၸိူဝ်းၼႆႉ ၵႂႃႇယူႇယဝ်ႉ။ ဢၼ်လီ ၶေႃးၶူမ်ဢၼ်ၼိုင်ႈၼႆႉ ပေႃးတေၶိုၼ်ႈ တီႈၼိူဝ်ဝတ်ႉၽြႃး ၵွင်းမူးၼႆႉၸိုင် ဢမ်ႇတပ်ႉ လႆႈထွတ်ႇၶႅပ်းတိၼ်သေ ၶိုၼ်ႈလႆႈထိုင် ၼိူဝ်ၸိၵ်းမၼ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ပဵၼ်ဢၵႃႇရဝတႄႉတႄႉ။ သင်ပဵၼ် မိူင်းၸၢဝ်းပုတ်ႉ ႁဝ်းတႄႉ တေလႆႈလုမ်းလႃး လီဝႆႉ ၵႃႈၶၼ်တိူဝ်းလိူဝ်ၼႆႉယူႇ။

ၽိုၼ်ဢိင်

• ၶၢဝ်းတၢင်းသီႇႁူဝ်ႇ မၢႆ 1ဝ၊ ၸဝ်ႈၶူးပၺ်ၺႃၽေႃၵ ႁိူင်းသႅင် တႅမ်ႈ “ၶၢဝ်းတၢင်းမိူင်းဢိၼ်ႇ တူဝ်ႇၼီးသျႃး” ပီ 2010
• http://en.wikipedia.org/wiki History_of_Indonesia
• http://en.wikipedia.org/wiki/ Buddhism_in_Indonesia
• http://en.wikipedia.org/wiki/Borobudur
• ၸဵင်ၶမ်းလႅင်း မၢႆ (20)၊ ၶၢဝ်းတၢင်းဝႆႈၽြႃး မိူင်းဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃး၊ ၸဝ်ႈၶူးတေႇဝိၼ်ႇတႃႇၽိပႃႇလ သႅင်ၶမ်းတႆး၊ ၼႃႈလိၵ်ႈ 146-150၊