မၢၵ်ႇၼႃႉ

မၢၵ်ႇၼႃႉ
Conservation status
Least Concern  (IUCN 3.1)
Scientific classification
Unrecognized taxon (fix):	Superrosids
Clade:	Rosids
Order:	Myrtales
Family:	Combretaceae
Genus:	Terminalia
Species:	T. bellirica
Binomial name
Terminalia bellirica (Gaertn.) Roxb.

Bahera (Terminalia bellirica) fruits

မၢၵ်ႇၼႃႉ

တူၼ်ႈမၢၵ်ႈၼႃႉၼႆႉ ပဵၼ်တူၼ်ႈယႂ်ႇ ႁူမ်ႈငဝ်းလီသေ ပႃးၼႂ်းၸၢဝ်း Combretacear ယဝ်ႉ။ ပဵၼ်တူၼ်ႈသုင် ဢၼ်မီးမၢၵ်ႇ သၢႆၽၢတ်ႇၶူမ်ယဝ်ႉ။ ပေႃးၵိၼ်မၢၵ်ႇၼႃႉယဝ်ႉ ၶိုၼ်းၵႂႃႇၵိၼ်ၼမ်ႉၸိုင် ၼႂ်းသႊပ်းၼႂ်းပၢၵ်ႇ ဝၢၼ်တႄႉတႄႉ။ မၢၵ်ႇၼႃႉၼႆႉ ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇၵိုၵ်းၵႂၢမ်းတႆး ဢၼ်ဝႃႈ “လီတေႃႇလီ ၵီးႁွမ်တေႃႇၼိူဝ်ႉသႃႈ ၸႃႉတေႃႇၸႃႉ မၢၵ်ႇၼႃႉ ၵပ်းၶဝ်ႈယဵၼ်” ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၸိုဝ်ႈၽၢႆႇဢင်းၵိတ်ႉ တႄႉႁွင်ႉဝႃႈ Haritaki ဢမ်ႇၼၼ် Harar, Harida, Black Myrobalan, Chebulic Myrobalan ၼႆတင်းၼမ်ယူႇ။

ပိူင်ၽၢင်

ပဵၼ်ၸၢဝ်းတူၼ်ႈသုင်လူင် ဢၼ်မီးႁူမ်ႈၽူၺ်းလီ။ တူၼ်ႈလမ်းသိုဝ်ႈ၊ ၼင်ၼႃ။ မႂ်မၼ်း မေႃထွၵ်ႇလၢႆႈ။ ဢဵၼ်တီႈမႂ်မၼ်း ၽူၵ်ႉဝႆႉသေ မႂ်ၶႅင်မၼ်းလၢဝ်ႈလၢဝ်ႈ ၸိူင်ႉၼင်ႇၶႆႇပဵတ်ႊ။ ၽွင်းၶၢဝ်းႁႅင်ႈၼၼ်ႉ မႂ်မၼ်း လႅင်ႈသေ ပဵၼ်ႁၢင်းပဵၼ်ႁွင်ႈဝႆႉယဝ်ႉ။ မၢၵ်ႇၼႃႉၼႆႉ ၼိူဝ်ႉမၼ်းၼႃသေ ၸိူဝ်ႉမၼ်း မီးမဵတ်ႉလဵဝ်သေ သီမၼ်း ပဵၼ်သီလိူင်ၸၢင်။

တူၼ်ႈ

ပဵၼ်ၸၢဝ်းတူၼ်ႈယႂ်ႇ ထႆႇမႂ်သေ သုင်လႆႈမွၵ်ႈ70-80 ထတ်း။ လမ်းမၼ်းၵေႃႈ သိုဝ်ႈလီ။ ပိူၵ်ႇၼႃ၊ ၼိူဝ်ႉၼင်မၼ်း မီးသီလမ်။ ၼိူဝ်ႉမႆႉမၼ်း မီးႁွႆးတႅၵ်ႇႁွႆးသိၼ်ဢွၼ် တင်းၼမ်။

မႂ်

မႂ်တူၼ်ႈမၢၵ်ႇၼႃႉၼႆႉ ဢွၵ်ႇၽႃၵၼ်သွင်ၽၢႆႇ။ မႂ်ယၢဝ်းလွတ်ႈလွတ်ႈ ငၢႆးၶႆႇပဵတ်း ပၢႆမႂ်မၼ်း လႅမ်သ ငဝ်ႈမႂ်မၼ်းမူၼ်းဝႆႉ။ တၢင်းယႂ်ႇမႂ်မၼ်း မီးမွၵ်ႈ 3 မႄႈမိုဝ်း 4 မႄႈမိုဝ်းသေ သီမႂ်မၼ်း မီးႁႂ်ႇသီႇၵမ်ႇ။ ဢဵၼ်တီႈမႂ်မၼ်းၼၼ်ႉ ၽူၵ်ႉႁႅင်းထၢင်ႇၸႅင်ႈလီဝႆႉ။

ဢွင်ႈတီႈဢွၵ်ႇ

တူၼ်ႈမၢၵ်ႇၼႃႉၼႆႉ ၵမ်ႉပႃးၼမ် လႆႈႁၼ်ဢွၵ်ႇတီႈ မိူင်းမၢၼ်ႈပွတ်းၵၢင် ဢိၵ်ႇၼိူဝ်လွႆ ၸိူဝ်းၼႆႉတင်းၼမ်။ ပဵၼ်တူၼ်ႈ ဢၼ်ဢွၵ်ႇၸွမ်းသၽႃႇဝ ႁင်းၵူၺ်းမၼ်းသေ တီႈမိူင်းမျၢၼ်ႇမႃႇၼႆႉ ၽုၵ်ႇဢွၵ်ႇလႆႈယူႇၵူႈတီႈ။

ၶဝ်ႈတၢင်းတိုဝ်း

မၢၵ်ႇၼႃႉၼႆႉ ၸဵမ်မၢၵ်ႇမၼ်း၊ ၼင်မၼ်း၊ ၸိူဝ်ႉမၼ်း ၶဝ်ႈတင်းတိုဝ်းတင်းသဵင်ႈယဝ်ႉ။

ၼမ်ႉၵတ်ႉ

ဢဝ်ၸွမ်းၼင်ႇ ၵျၢမ်းပိင်းတေႃးဝႃႈၸိုင် မၢၵ်ႇၼႃႉၼႆႉ မီးသၢႆၽၢတ်ႇၶူမ်၊ သူမ်ႈ၊ ၽဵတ်း၊ ႁိုၼ်း၊ မႆႈ။ ႁဵတ်းႁႂ်ႈ ၽႆးတွင်ႉႁႅင်းယႂ်ႇ။ ႁဵတ်းႁႂ်ႈ လိူတ်ႈၸိုၼ်ႈသႂ်၊ ႁဵတ်းႁႂ်ႈ သၢႆတႃၸႅင်ႈလႅင်း။ ပိူင်လူင်မၼ်း တၢင်းပဵၼ် ဢၼ်ၵပ်းၵၢႆႇလူၺ်ႈ လမ်းသႆႈဢွၼ်ႇလမ်းသႆႈလူင်၊ တၢင်းပဵၼ် တီႈၽိဝ်ၼင်၊ ၼိူဝ်ႉလိူင်၊ ၵူၼ်ႉမူၺ်ႈ၊ ၶီႈဢိူဝ်ႉ၊ တွင်ႉၶိုၼ်ႈတွင်ႉၵႅၼ်း၊ တၢင်းၵိၼ်ၼႂ်းတွင်ႉ ဢမ်ႇလႅဝ်လႅၵ်ႇၸိူဝ်းၼႆႉ မၢၵ်ႇၼႃႉၼႆႉ ၵႄႈလိတ်ႈပၼ်လႆႈယဝ်ႉ။

မၢၵ်ႇ

• ဢဝ်မၢၵ်ႇၼႃႉ ၶိုဝ်ႇလေႃးၼမ်ႉၼူမ်းသေ တိုၵ်းပၼ်ၸိုင် လူမ်းမဝ်ႈလဝ်ႈတၵ်းႁၢႆယဝ်ႉ။ • ၽွင်ႁႅင်ႈ မၢၵ်ႇၼႃႉၼၼ်ႉ သင်ဢဝ်ၼွၵ်းလေႃးၼမ်ႉမၼ်းမၢၵ်ႇပၢဝ်ႉသေ တႃးပၼ်ၸိုင် ႁွႆးၸဵပ်း တီႈၽႆးမႆႈၼၼ်ႉ တၵ်းႁၢႆယဝ်ႉ။ • ဢဝ်မၢၵ်ႇၼႃႉလိပ်း ထုပ်ႉယဝ်ႉ ၸႄႈၼမ်ႉဝႆႉၶိုၼ်ႈၼိုင်ႈသေ ဢဝ်ၼမ်ႉၼၼ်ႉ တႃးပၼ်တႃၸိုင် တႃၶိုၼ်ႈတႃၸဵပ်း တၵ်းႁၢႆယဝ်ႉ။ • ၽွင်မၢၵ်ႇၼႃႉၼၼ်ႉ သင်ဝႃႈ သႂ်ႇလေႃး ၼမ်ႉၼူမ်းသေ ၵိၼ်ပၼ်ၸိုင် ႁဵတ်းႁႂ်ႈတၢင်းပဵၼ် ဢမ်ႇမီးသင်သေ ဢႃႇယုယၢဝ်းယဝ်ႉ။ ဢမ်ႇၵိၼ်လႆႈတႃႇသေႇသေတ 7 ဝၼ်း ၵိၼ်ပၼ်လႆႈ ၼိုင်ႈပွၵ်ႈယူႇ။ • မၢၵ်ႇၼႃႉၼၼ်ႉ ၶဝ်ႈတၢင်းတိုဝ်း တႃႇတေဢဝ်ႁဵတ်း ယႃႈယႃတွင်ႉၵႂႃႇယဝ်ႉ။ • တီႈၼႂ်းၶေႃႈသင်ႇသွၼ် ပုတ်ႉထၸဝ်ႈၵေႃႈ ႁေႃးလၢတ်ႈဝႆႉဝႃႈ တေလႆႈဢဝ် မၢၵ်ႇၼႃႉ ၸႄႈယဵဝ်ႈဝူဝ်းသေ ႁဵတ်းပဵၼ် ယႃႈသႅၼ်ယႃၼႆယဝ်ႉ။ (ၵိၼ်မၢၵ်ႇၼႃႉ ဢၼ်ၸႄႈယဵဝ်ႈဝူဝ်းၵေႃႈလႆႈ၊ ယဵဝ်ႈဝူဝ်း ဢၼ်ၸႄႈမၢၵ်ႇၼႃႉၼၼ်ႉ ဢဝ်တႃးၵေႃႈလႆႈ ဢဝ်ၵိၼ်ၵေႃႈတေႃႈလႆႈၼင်ႇၵၼ်)

ၸိူဝ်ႉ

ၸိူဝ်ႉမၢၵ်ႇၼႃႉ မဵတ်ႉမၢၵ်ႇၼႃႉၼၼ်ႉ ဢဝ်ႁူၼ် ဢဝ်သူၺ်းလေႃး ၼမ်ႉၶဝ်ႈသၢၼ်သေ သင်တႃးပၼ် တီႈသိဝ်ၸိုင် ႁၢၵ်ႈႁူဝ်သိဝ် ဢၼ်ၶမ်ဝႆႉ ၼႂ်းၼိူဝ်ႉၼၼ်ႉ တၵ်းဢွၵ်ႇမႃးယဝ်ႉ။

မႂ်

• မႂ်မၢၵ်ႇၼႃႉၼၼ်ႉ ဢဝ်ႁဵတ်းလႆႈယႃႈယႃ ၼုၵ်ႈတွင်ႉ၊ ယႃႈလိူတ်ႈ၊ ယႃႈလူမ်း၊ ယႃႈၶၢတ်ႈတႃ ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ • မႂ်မၢၵ်ႇၼႃႉၼႆႉ ဢဝ်ႁဵတ်းလႆႈယႃႈယႃ ရႃႇသီႇၼၢင်းယိင်း၊ တူႇလႃႇ ၵူၼ်ႉၶိုၼ်ႈ၊ သႆႈၵူၼ်ႈမႅၼ်း ၸိူဝ်းၼၼ်ႉလႂ်ယဝ်ႉ။

ၼင်

• ၼင်တူၼ်ႈမၢၵ်ႇၼႃႉၼၼ်ႉ ပေႃးၶိုဝ်ႇသေ ၵိၼ်ပၼ်ၸိုင် တွင်ႉႁႄႈ၊ တွင်ႉၵႂႃႇ၊ တွင်ႉၼွင်ႇ တၵ်းႁၢႆ။ • ၼင်ႇတူၼ်ႈမၢၵ်ႇၼႃႉၼၼ်ႉ ပေႃးထုပ်ႉသေ ဢဝ်ဢုမ်ႇပၼ် တီႈႁွႆႈၸဵပ်းမၢတ်ႇလိူတ်ႈၸိုင် တၵ်းႁၢမ်ႈပၼ် လွင်ႈလိူတ်ႈဢွၵ်ႇၼမ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။