တွၼ်ႊလွင်ႈႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်း ဢၼ်ယူႇၽၢႆႇလင် ၵၢၼ်ၵေႃႇတင်ႈမိူင်း လႄႈ ၵၢၼ်မႄႇၶႂၢၵ်ႈမိူင်း

တွၼ်ႊႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်း ဢၼ်ယူႇၽၢႆႇလင် ၵၢၼ်ၵေႃႇတင်ႈဝၢၼ်ႈမိူင်းလႄႈ ၵၢၼ်မႄႇၶႂၢၵ်ႈဝၢၼ်ႈမိူင်း မိူဝ်ႈပၢၼ်ဢႃႇဝႃႉၸမ်သုတ်း လႄႈ တွင်ႇငူႇၸမ်ၶိုၼ်ႈၼၼ်ႉ ၶိုၼ်းဢွၼ်ၵၼ်ၸႂ်ႉတိုဝ်းၵၢၼ်ဢၼ် ၸူႉ တုမ်ႊၵူၼ်းသေ မႄႇၶႂၢၵ်ႈဝၢၼ်ႈမိူင်းမႃးၼမ်တေႉတေႉဝႃႈဝႃႈယဝ်ႉ။ ၵၢပ်းၵၢႆႇလူၺ်ႈၼႆႉသေ လၢႆႈ ၸဝ်ႈပၢႆးပို ၼ်းၶဝ် ၶဝ်ႈၸႂ်သေ လဵပ်ႈႁဵၼ်းမႃးယဝ်ႉ။ မီးဝႆႉယူႇသၢမ်လၢႆး 1) လွင်ႈၵွင်ႉၵၢႆႇၼႂ်းၵႄႈ ႁူဝ်ၼပ်ႈၵူၼ်းလႄႈ ၵၢၼ်ႁၢင်ႈသိုၵ်း ဢၼ်ၵဵဝ်ႇၽၢႆလီၽၢႆၸႃႉ၊ 2) လွင်ႈၵွင်ႉၵၢႆႇၼႂ်းၵႄႈ လွင်ႈႁႅင်းသိုၵ်းလႄႈ လွင်ႈဢွင်ႇပေႉသိုၵ်း၊ လႄႈ 3) လွင်ႈၼွင်ႇၵၢႆႇၼႂ်းၵႄႈ လွင်ႈႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်းၼႅတ်ႈၼႃ၊ လွင်ႈယူင်ႉသၢင်ႈတူင်ႇဝူင်းၵူၼ်း လႄႈ ၵၢၼ် ၸိင်းတိုၵ်းၶၢဝ်းပွတ်း ဢမ်ႇၼၼ် ၵၢၼ်ၶူႈၸိင်းဢဝ်လိၼ်လႅၼ်ႊ ၶၢဝ်းႁိုင်ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။

ၽွၼ်းၸႃႉဢၼ်ပဵၼ် ယွၼ်ႉၶေႃႈမၢႆၼိူင်ႈတႄႉၵေႃႈ ႁဵတ်းႁႂ်ႈလွင်ႈမူႈယႂ်ႇၵူၼ်းႁဝ်းယွမ်းဝႆႉယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉဝႃႈမၼ်းၸၢင်ႊၵိူတ်ႇမီးတၢင်းပဵၼ်ႁႃႉ၊ ႁဵတ်းႁႂ်ႈပဵၼ်လွင်ႈဢိုပ်းယၢၵ်ႈ လႄႈ ႁဵတ်းႁႂ်ႈမီးၵူၼ်းပၢႆးဢွၵ်ႇ ယၢၼ် တီႈဝၢၼ်ႈမိူင်းတူဝ်ၵဝ်ႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၽူႈလဵပ်ႈႁဵၼ်းပၢႆးပိုၼ်းၵေႃႉလၢတ်ႈဝႃႈ ပၢင်တိုၵ်းတီႈပွတ်းဢေး သီးယႂ်းၸဵင်ႇၸၢၼ်းဝၼ်းဢွၵ်ႇၼႆႉ ၶဝ်ဢမ်ႇတိုၵ်းၵၼ်ထိုင်တီႈ လိူတ်ႇဢွၵ်ႇပေႃးပဵၼ်ၼွင်ၸိူင်ႉၼၼ် ၶဝ်ၵွ ၺ်းတိုၵ်းဢဝ်ႁၢႆးသိုၵ်း တႃႇတေမႃးထႅမ်ႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်း ၼႂ်းမိူင်းၸဝ်ႈၵဝ်ႇၼမ်ၵွၺ်းၼႆယဝ်ႉ။ သင်တေဝႃႈၸိူ င်ႉၼၼ်လၢႆႊလၢႆႊၵွၺ်းၼႆတႄႉၵေႃႈ မၼ်းဢမ်ႇၸႂ်ႈၼင်ႇၵဝ်ႇ။ ယွၼ်ႉပၢင်တိုၵ်းသေၵေႃႈ မီးမႃးယူႇလွင်ႈလူႉ တၢႆၼမ်ၼႆယဝ်ႉ။ ၵဵဝ်ႇၵပ်းလူၺ်ႈလွင်ႈႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်းၼမ်မႃးလႄႈ လႆႈပဵၼ်ပၢင်တိုၵ်းၵၼ်မႃးၼႆၼၼ်ႉတႄႉၵေႃႈ ယင်း ပႆႇမီးၶေႃႈသပ်းလႅင်း ဢၼ်တႅတ်ႈၼႅတ်ႈသေဢမ်ႇၵႃ ယင်းတိုၵ်ႉမီးၶေႃႈထဵင်ၵၼ်ယူႇယဝ်ႉ။ ဢိင်ၼိူဝ်ၸဝ်ႈပၢႆး ပိုၼ်းၶဝ်မၢင်ႊၵေႃႉတႄႉၵေႃႈ ယွၼ်ႉဝႃႈတီႈယူႇၵႅပ်ႈလိူဝ် ႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်းလႄႈ ႁဵတ်းႁႂ်ႈၵိူတ်ႇပဵၼ်ပၢင်တိုၵ်းမႃး ၼႆယဝ်ႉ။ ပေႃးတေလၢတ်ႈႁႂ်ႈမီးလၵ်းထၢၼ်ၼႆတႄႉ မိူၼ်ၼင်ႇလွင်ႈဢၼ် မိူင်းယၢင်းၵႂႃႇသိမ်းဢဝ် မၢၼ်ႈမေႃႇ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉသင်လႄႈ မိူင်းယၢင်းၵႂႃႇတိုၵ်ႉ မၢၼ်ႈမေႃႇၼႆတႄႉၵေႃႈ ပဵၼ်ဝႃႈၼင်ႇလိၼ်တီႈယူႇတႃႇၵူ ၼ်းမိူင်းယၢင်းၼမ်မႃးလႄႈ ၸင်ႇလႆႈၶႂၢၵ်ႈဢွၵ်ႇမႃးယဝ်ႉ။

ၶေႃႈမၢႆသွင်တႄႉ ပဵၼ်လွင်ႈၼွင်ႇၵၢႆႇ ၼႂ်းၵႄႈႁႅင်းသိုၵ်း လႄႈ လွင်ႈဢွင်ႇပေႉပၢင်တိုၵ်းယဝ်ႉ။ ပဵၼ်ဝႃႈ မိူင်းလႂ်မီးႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်းၼမ် လႄႈ မီးႁႅင်းသိုၵ်းၼမ်ၵေႃႈ ၸၢင်ႊဝႃႈလႆႈဝႃႈမိူင်းၼၼ်ႉတိူဝ်းမီး တိုဝ်ႉတၢင်းဢ ၼ်တေဢွင်ႇပေႉလႆႈ ၼႂ်းပၢင်တိုၵ်းၼႆယဝ်ႉ။ မိူၼ်ၸိူင်ႉၼင်ႇမိူင်းမၢၼ်ႊပွတ်းၼိူဝ်ၼၼ်ႉ ယွၼ်ႉၶဝ်မီးႁူဝ်ၼ ပ်ႉၵူၼ်းၼမ်လႄႈ ၸင်ႇႁဵတ်းႁႂ်ႈၶဝ်တိူဝ်းမီးႁႅင်းပွင်ႊမႃးၾၢႆႇႁႅင်းသိုၵ်း ၼင်ႇပႃႈတႂ်ႈၼႆႉယဝ်ႉ။

ပေႃးတီႈဢၼ်ဢမ်ႇမီး ၶိူင်ႈလၢၵ်ႈၼၢၵ်ႈၵွင်ႈၼၼ်ႉၼႆ ၾၢႆႇလႂ်ႁႅင်းသိုၵ်းၼမ်ၵေႃႈ မၼ်းၼေဝႃႈ ၾၢႆႇ ၼၼ်ႉ ၸၢင်ႊတိူဝ်းဢွင်ႇပေႉၼႂ်းပၢင်တိုၵ်းၼႆယဝ်ႉ။ ပေႃးၸွမ်းၼင်ႇတူၺ်းတီႈ လွင်ႈႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်း မိူင်းမၢၼ်ႊပွတ်းၼိူဝ်ၼႆႉ မီးၼမ်သေတၢင်ႇတီႈၼႆၸိုင် ၸၢင်ႊႁူႉလႆႈဝႃႈၵွပ်ႈသင် လႄႈ ၸၢဝ်းမၢၼ်ႊ ၶဝ်ၼႆႉ ၵႆႉၵႆႉႁူမ်ႇငမ်းလႆႈၼိူဝ်ၸၢဝ်းတႆး၊ လၢဝ်း၊ လႄႈ မွၼ်းၸိူဝ်းဢၼ်မီး ၶိူင်ႈလၢၵ်ႈၼၢၵ်ႈလီၼၼ်ႉ သေဢမ်ႇၵႃး၊ ယင်းႁူႉပႃးဝႃႈ ၵွပ်ႈသင်လႄႈ ၸေႊလူင်(မိူင်းငဝ်ႈ) ႁေႃၶမ်းၵမ်ႈၼမ်ၼမ်ၼႆႉ ဝၢႆးသေ ပီႊ ၁၆၀၀ ၼၼ်ႉၵေႃႈ ယင်းတိုၵ်ႉသိုပ်ႇမီးယူႇတီႈလႅၼ်ႊႁႅင်ႈသေ သမ်ႉဢမ်ႇၵႂႃႇမီးတီႈတၢင်းၾင်ႇ ၼမ်ႉပၢင်ႇလၢႆႇၼႆယူႇယဝ်ႉ(Liberman, 1993b, 503)။

ယဝ်ႉၵေႃႈပၢင်တိုၵ်းဢၼ်ၵိူတ်ႇပဵၼ်မႃး တၢင်းသီႇပွၵ်ႈၼၼ်ႉ ႁဝ်းၸၢင်ႊႁူႉလႆႈဝႃႈ ယွၼ်ႉၶဝ်မီးႁႅင်း ၵူၼ်းၼမ်လႄႈ သတ်းၼမ်ၼႆယဝ်ႉ။ ယဝ်ႉၵဵဝ်ႇၵပ်းလွင်ႈၼႆႉသေ ႁဝ်းၸၢင်ႊႁူႉလႆႈဝႃႈ ပေႃးႁၢင်ႈၼႃႈသိုၵ်းၼိူ င်ႈပွၵ်ႈၼႆ ၵူၼ်း၊ ၸၢင်ႉ၊ မႃႉ လႄႈ ႁိူဝ်း ႁူဝ်သႅၼ်မၼ်းယဝ်ႉ။ ပေႃးတေတႅၵ်ႈၼိူင်းတူၺ်းမိူဝ်ႈပၢၼ် မိၼ်းၵျီး ၺူဝ်ႇ လႄႈ တပိၼ်ႇသူၺ်ႇထီးၵေႃႈ ႁဝ်းႁူႉလႆႈၵမ်းလဵဝ်ဢိူဝ်ႈ။ မိၼ်းၵျီးၺူဝ်ႇၵေႃႈယၢမ်ႈတူၵ်းသုမ်းဢႃႇဝႃႉယူႇ မိူဝ်ႈၽွင်းၼၼ်ႉ ယွၼ်ႉဝႃႈတွင်ႇဢူႇၼႆႉ မၼ်းၶဝ်ႈပႃၼႂ်းမိူင်း ဢၼ်လႆႈၵွမ်းတေႃႇဢႃႇဝႃႉလႄႈယဝ်ႉ။ ယဝ်ႉမိူ ဝ်ႈ 1535 တေႃႇ 1539 ၼၼ်ႉ ႁဝ်းၵေႃႈတေလႆႈႁူႉထႅင်ႈဝႃႈ တွင်ႇဢူႇၶဝ်ၼႆႉ ၵႂႃႇတိုၵ်းမိူင်းဢွၼ်ႇတၢင်ႇဢၼ် သေ ၵဵပ်းႁၢႆးသိုၵ်းလႄႈ ႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်းသိုၵ်းတွင်ႇဢူႇၵေႃႈလႆႈ ၼမ်မႃးယဝ်ႉ။

ၶေႃႈထီႈသၢမ်- ၸဝ်ႈပၢႆးလႅင်ႊၶိူဝ်းတိုၼ်းၵူၼ်းၾၢႆႇၵၢၼ်မိူင်း(political anthropologist) ၶဝ်တင်း လၢႆ လႆႈတမ်းၶေႃႈၶၢတ်ႈလၢမ်းဢၼ်ၵပ်းၵၢႆႇလူၺ်ႈ လွင်ႈၼွင်ႇၵၢႆႇၼႂ်းၵႄႈ လွင်ႈၼႅၼ်ႈၼႃႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်း (population density)၊ လွင်ႈယူင်ႉသၢင်ႈၵၼ်ႊၵူၼ်း(social structure)၊ လႄႈ လွင်ႈမဵဝ်းၸၢဝ်းၼႃႈ သိုၵ်း(types of warfare)မႃး ၸဵမ်လႂ်ၸဵမ်ၵွၼ်ႇယူႇယဝ်ႉ။ ပေႃးဝႃႈ မူႇမုၵ်ႉၸုမ်းၵူၼ်းဢၼ်ၼိူင်ႈၼၼ်ႉ မၼ်း လုၵ်ႉတီႈၸၼ်ႉၽူႈၼၢမ်းတူင်ႇတီႈဢွၼ်ႇသေ ႁုၼ်ႈမုၼ်းပဵၼ်မႃး ၸၼ်ႉမိူင်းဢၼ်မီးပၵ်းမီးပိူင် ၸိုင်… ၵၢၼ်ႁၢင်ႈသိုၵ်းတိုၵ်းတေႃး လႄႈ ၵၢၼ်မႄႇၶႂၢၵ်ႈလိၼ်မိူင်းၼႆႉ တိုၼ်းတိုၵ်ႉသိုပ်ႇမီးယူႇ၊ ဢၼ်လႅၵ်ႈ လၢႆႊ ပဵၼ်ယိူင်းဢၢၼ်း လွင်ႈၵၢၼ်ႁၢင်ႈသိုၵ်း လႄႈ လွင်ႈမႄႇၶႂၢၵ်ႈလိၼ်မိူင်း ၵွၺ်း။ မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇတႄႉ ၵၢၼ် ႁၢင်ႈၼႃႈသိုၵ်းၼႆႉ ပဵၼ်တႃႉၶႄႉသဵင်ႇၵၼ် လႄႈ ႁိမ်ၼႃႈလိၼ်ၵၼ်ၵွၺ်း။

လုၵ်ႉတီႈၼႃႈသိုၵ်းမဵဝ်းၼႆႉသေ ယဝ်ႉ သမ်ႉလႆႈလႅၵ်ႈပိၼ်ႇမႃးပဵၼ် ၼႃႈသိုၵ်းမဵဝ်းဢၼ်တိုၵ်းတႃႇတေမႄႇၶႂၢၵ်ႈ ပၢႆးမၢၵ်ႈမုၼ်းဝၢၼ်ႈမိူင်း (Political economy)လူၺ်ႈၵၢၼ်ႁိမ်ဢဝ်တီႈလိၼ် ဢိၵ်ႇပႃးတင်းႁႅင်းၵၢၼ်ၵူၼ်းသေယဝ်ႉ ၵုမ်းၵႂၢၼ်း ၽွင်းငမ်းၼိူဝ်တီႈလိၼ်လႄႈ ႁႅင်းၵၢၼ်ၵူၼ်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉမႃး (Johnson ႄလႈ Earle, 200, 249) သင်ၶႂ်ႈႁူႉ လွင်ႈပႅၵ်ႇပိူင်ႈမၼ်းတႄႉၵေႃႈ ၸၢင်ႊတူၺ်းလႆႈတီႈယိူင်းဢၢၼ်းသွင်မဵဝ်း ၽွင်းႁၢင်ႈၼႃႈ သိုၵ်းတိုၵ်းတေႃးၼၼ်ႉလႆႈ ၼႆယဝ်ႉ။ သွင်ဢၼ်ၼၼ်ႉၼႆႉ ပဵၼ်ဝႃႈ ပၢင်တိုၵ်းၶၢဝ်းပွတ်းတႃႇႁိမ်ၸိင်းဢဝ်ၶူ ဝ်းၶွင်လႄႈ ပၢင်တိုၵ်းၶၢဝ်းယၢဝ်း တႃႇၶူႈသိမ်းဢဝ်လိၼ်လႅၼ်ႊမိူင်းၼႆယဝ်ႉ။ ပၢင်တိုၵ်းၶၢဝ်းပွတ်းဢၼ်ဝႃႈ ၼၼ်ႉ ပိူင်လူင်မၼ်းပဵၼ်တႃႇ ႁိမ်ဢဝ်ၶူဝ်ၶွင်ငိုၼ်းၶမ်း၊ ႁၢႆးသိုၵ်း လႄႈ တူဝ်သတ်းၸိူဝ်ၼႆႉယဝ်ႉ။ ပၢင်တိုၵ်း မၢႆသွင်ၼၼ်ႉသင် ဢဝ်ၸဝ်ႈပၢႆးၾိင်ႈတႅတ်ႈၾၢႆႇၵၢၼ်သိုၵ်းဝႃႈၼႆ ၶဝ်ႁွင်ႉဝႃႈ ၼႃႈသိုၵ်းဢၼ် “မီးၽႅၼ်ၵၢၼ်” လႄႈ ၼႃႈသိုၵ်းဢၼ် “ယင်ႉယိုၼ်းႁိုင်ၼၢၼ်း” ၼႆယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉဝႃႈမီးယိူင်းဢၢၼ်း မုင်ႈႁၼ်ၼႂ်းၶၢဝ်းၵႆ လႄႈ တူၺ်းႁၼ်ပႃၼႂ်း ၶၢဝ်းယၢဝ်းယဝ်ႉ။ ယဝ်ႉၼင်ႇႁိုဝ်မိူင်းၼၼ်ႉတေ မီးပၢႆးမၢၵ်ႈမီးဢၼ်ၶႅမ်ႉၼၼ်ႉ လူဝ်ႇမီးတၢ င်းႁဵတ်းသၢင်ႈ ဢၼ်လွၵ်ႇငိူၼ်ႈတေႃႇမိူင်းတၢင်ႇဢၼ်ယဝ်ႉ။

မိူဝ်ႈပၢၼ်မိၼ်းၵျီးၺူဝ်ႇၼၼ်ႉ ၵၢၼ်ၸူႉတွမ်ႊၵူၼ်းၼႆႉ တိူဝ်းလမ်ႇလွင်ႈလိူဝ် ၵၢၼ်ႁဵတ်းႁႂ်ႈမီးၵၢၼ် သၢၵ်ႈၶွၼ်ႇၶူဝ်းႁၢႆး ယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈမၼ်းတိုၵ်းဝၢၼ်ႈလဵၵ်ႉလဵၵ်ႉဢွၼ်ႇႁိမ်း တွင်ႇဢူႇတေႃႇပေႃးထိုင် ၵျွၵ်ႉသႄႇ ၼၼ်ႉတင်ႈဢဝ်ၸွမ်းၸိူဝ်းသဵၼ်ႈတၢင်းၼႃႈသိုၵ်းမၼ်း ၸိူဝ်းပွတ်းပူးၵမ်ႇၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ မၼ်းၸိင်းတိုၵ်း ဢဝ်ၶူဝ်းၶွင်လႄႈ ႁႅင်းၵူၼ်းယဝ်ႉ။ ဝၢႆးမႃးပၢၼ်ပယိၼ်ႉၼွင်ႇ ၸင်ႇမီးလွင်ႈၵၢဝ်ႇၵိၼ်ႇသၸ်ႉၸႃႇသေ သၢၵ်ႈၶွ ၼ်ႇၶူဝ်းႁၢႆးၸူးတေႃႇ ၸဝ်ႈၾႃႉမႂ်ႇ ဢၼ်ၶိုၼ်ႈမႃးၸိူဝ်းၼၼ်ႉသေ ၶိုၼ်းသၢင်ႈပၼ်လွင်ႈၵပ်းသိုပ်ႇၵပ်းသၢၼ် ၵၼ်ယဝ်ႉ။