ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ

ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ မိူဝ်ႈ 1902 Brockhaus' Konversations-Lexikon

ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ ဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ ပဵၼ်ပပ်ႉတင်းၼမ်တင်းလၢႆ ဢၼ်တႅမ်ႈမၢႆဝႆႉ လွင်ႈတၢင်း ၵူႈၸိူဝ်ႉၵူႈပိူင် ၸွတ်ႇၸွတ်ႇၸေးၸေးသေ ၶပ်ႉတႅမ်ႈၸွမ်း တူဝ်မႄႈလိၵ်ႈ ၶပ်ႉၵပ်းတၢမ်းၵၼ် (မိူၼ်ၼင်ႇ- ၵ၊ ၶ၊ င)။ ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႉ ဢၼ်ဢႃႇယုႁိုင်ယိုၼ်းသေပိူၼ်ႈၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၵူၼ်းမိူင်းရေႃးမ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၾရိၼ်းၼီး ၵေႃႉတႅမ်ႈဝႆႉ မိူဝ်ႈပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 1 သေ တိုၵ်ႉမီးဝႆႉတေႃႇထိုင်ယၢမ်းလဵဝ်။ ပပ်ႉဢၼ်ၼၼ်ႉ ပိူၼ်ႈႁိၵ်ႈႁွင်ႉဝႃႈ ပပ်ႉလိၵ်ႈလူင် သၽႃႇဝ ပိုၼ်းမိူင်းၼႆယဝ်ႉ။ ပပ်ႉမၼ်းမီး 37 ပပ်ႉ၊ မူႇလိၵ်ႈမီး သွင်မိုၼ်ႇပၢႆ။ ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ ဢၼ်ယႂ်ႇသေပိူၼ်ႈသုတ်းၼၼ်ႉ ပဵၼ်ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇၶႄႇ ဢၼ်ပပ်ႉမၼ်းမီး 5020 ပပ်ႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ ဢၼ်ၶပ်ႉၸႅၼ်ႇၸွမ်း တူဝ်မႄႈလိၵ်ႈၼၼ်ႉ ဢိတ်ႇဢွၵ်ႇမိူဝ်ႈ ပီၶရိတ်ႈ 1704 သေ သြႃႇႁေႃးတြႃးဢိင်းၵလဵတ်ႈၵေႃႉၼိုင်ႈ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၵျွၼ်ႇႁႃႇႁိတ်ႉ ၵေႃႉတႅမ်ႈဝႆႉ။ ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇၼၼ်ႉ ႁိၵ်ႈၸိုဝ်ႈဝႃႈ 'ပပ်ႉဢၽိထၢၼ်ႇဝိတ်ႉၸႃႇ သိပ်ႉပမ်ႉ ဢဵင်းၵလဵတ်ႈ ဢၼ်ၵပ်းၵၢႆႇတင်းလူၵ်ႈ ၼႆယဝ်ႉ။

ပုၼ်ႈတႃႇ ၵူၼ်းၸိူဝ်းၶႂ်ႈလႆႈ တၢင်းႁူႉၼမ် တၢင်းႁၼ်ၵႂၢင်ႈၶဝ် ပေႃႈတေၸၢင်ႈႁႃလႆႈ ၶေႃႈမုၼ်းမၼ်း ငၢႆႈငၢႆႈလႄႈ ပပ်ႉလိၵ်ႈၽိုၼ်လိၵ်ႈ ဢၼ်ႁႃႁွမ်တႅမ်ႈသႂ်ႇဝႆႉ တၢင်းႁူႉတၢင်းႁၼ် ၵူႈသမ်ႇသႅၼ်ပိူင်ၼၼ်ႉ ၵႂၢမ်းဢဵင်းၵလဵတ်ႈ ႁွင်ႉဝႃႈ encyclopedia (ဢႅၼ်ႇသၢႆႇၵလူဝ်ႇၽီးတီးယႃး) ၼႆသေ ၵႂၢမ်းတႆးတႄႉ ႁွင်ႉဝႃႈ ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ။ လွင်ႈတၢင်းၸဝ်ႈၵဝ်ႇလႄႈသင် လွင်ႈတၢင်းႁိမ်းႁွမ်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉလႄႈသင် ၵူၼ်းမိူင်းၶူင်းၵၢင်ႁဝ်းၼႆႉ မီးၸႂ်ၶႂ်ႈႁူႉသေ ဢွၼ်ၵၼ်သွၵ်ႈႁၼ် သွၵ်ႈႁူႉသေယဝ်ႉ ၸင်ႇတႅမ်ႈပဵၼ်လိၵ်ႈသေ မၢႆတွင်းဝႆႉယဝ်ႉ။ ႁဵတ်းၼၼ်သေ ၸင်ႇတေပဵၼ်မႃး မီးမႃး ပပ်ႉၵူႈၸိူဝ်ႉၸိူဝ်ႉ ၵူႈပိူင်ပိူင်ယူႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ လွင်ႈတၢင်းဢၼ်ၶႂ်ႈသွၵ်ႈႁႃၼၼ်ႉ ဢမ်ႇၵိုင်ႉၵၢင်ႉ သွၵ်ႈႁႃလႆႈငၢႆႈငၢႆႈ။ ၵွပ်ႈၼၼ် ဢၼ်ၶႂ်ႈႁူႉၶႂ်ႈႁၼ်ၼၼ်ႉ ၼင်ႇႁိုဝ် တေၸၢင်ႈႁႃႁၼ်လႆႈ ငၢႆႈငၢႆႈလူမ်လူမ်ၼႆသေ ၸင်ႇတေ ႁဵတ်းဢွၵ်ႇမႃး ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ ဢၼ်ပႃး တၢင်းႁူႉၵူႈလွင်ႈလွင်ႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇၼႆႉ တႅမ်ႈၼႄပၼ် လွင်ႈၵူၼ်း၊ လွင်ႈသတ်း၊ လွင်ႈၶူဝ်းၶွင် ဢိၵ်ႇလူၺ်ႈ တီႈဢၼ်ၶဝ်ယူႇသဝ်း လႄႈ လွင်ႈတၢင်းတီႈယူႇၶဝ် ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ။ ၵွပ်ႈၼႆ ပိုၼ်ႉထၢၼ် ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉ ပဵၼ်သၽေႃး ဢၼ်ၵူၼ်းႁဝ်း ၵႆႉထၢမ်ၵၼ်ဝႃႈ သင်? ၽႂ်? ထႂ်? မိူဝ်ႈလႂ်? ႁဵတ်းႁိုဝ်? ၵွပ်ႈသင်? ၸိူဝ်းၼၼ်ႉသေ ၸင်ႇတေႁႃ ၶေႃႈတွပ်ႇမၼ်း၊ လုၵ်ႉတီႈၼၼ်ႉသေ ၸင်ႇပဵၼ်မႃး ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇယူႇယဝ်ႉ။

လွင်ႈလႆႈႁွင်ႉ ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ

ၶေႃႈၵႂၢမ်း ဢၼ်ဝႃႈ encyclopedia ဢႅၼ်ႇသၢႆႇၶလူဝ်ႇပီးၻီးယႃးၼႆႉ လုၵ်ႉတီႈ ၶေႃႈၵႂၢမ်း ၵရိၵ်ႉသေ ပဵၼ်မႃး။ သမ်ႉမီးတီႈပွင်ႇဝႃႈ ပူင်သွၼ်ပၼ် တၢင်းမေႃဝိတ်ႉၸႃႇလႄႈ သိပ်ႉပမ်ႇၼႆယဝ်ႉ။ သၽေႃးမၼ်း ၶႂ်ႈပွင်ႇဝႃႈ ပူင်သွၼ်ပၼ် တၢင်းမေႃ ၵူႈသမ်ႇသႅၼ်ပိူင်။ ၵွပ်ႈၼၼ် ပပ်ႉလိၵ်ႈ ၽိုၼ်လိၵ်ႈ ဢၼ်မီးတၢင်းႁူႉ တၢင်းမေႃ ၵူႈသမ်ႇသႅၼ်ပိူင်ၼၼ်ႉ ၵႂၢမ်းႁဝ်းၵေႃႈ ၸင်ႈႁွင်ႉဝႃႈ ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ

ပိုၼ်းပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ

ၵူၼ်းမိူင်းဝၼ်းတူၵ်းၶဝ် ဝႃႈဝႆႉ ၵေႃႉၽူႈဢၼ်ဢဝ် တၢင်းႁူႉတၢင်းႁၼ် တၢင်းမေႃ ၵူႈသမ်ႇၵူႈပိူင် ၵူႈသမ်ႇသႅၼ်ပိူင် တႅမ်ႈပဵၼ်ၽိုၼ် ပဵၼ်ပပ်ႉ ဢွၼ်တၢင်းသုတ်းပိူၼ်ႈၼၼ်ႉ ပဵၼ် ဢရိတ်ႉၸထူဝ်ႇတႄႇ (BC 384=322) ၼႆယဝ်ႉ။ ဢရိတ်ႉထူဝ်ႇထႄႇၼႆႉ လႆႈဝႃႈပဵၼ် ပေႃႈၸဝ်ႈငဝ်ႈငႃႇ ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇၼႆယူႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇတၢင်းႁူႉတၢင်းမေႃၼၼ်ႉ ၽူႈၶူၼ်ႉၶႂႃႉၶႄႇၶဝ်ဝႃႈ တီႈမိူင်းၶႄႇၼႆႉ တႅမ်ႈပဵၼ်မႃး ၸဵမ်မိူဝ်ႈ BC 1200 ပုၼ်ႉၼႆယဝ်ႉ။ ပဵၼ်ႁိုဝ်ပဵၼ် ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇၶႄႇ ဢၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ ဢႃႇယႃး ၼၼ်ႉ ၶဝ်ႈပဵၼ်ၽိုၼ်ပပ်ႉႁူဝ်ပိုင်းပိူၼ်ႈသေ ၸိုဝ်ႈသဵင် လိုဝ်းလင် တေႃႇထိုင်ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉယူႇ။ ပပ်ႉၽိုၼ်ၼၼ်ႉ တေလႆႈဝႃႈ ပဵၼ်ပပ်ႉဢၼ် ၵဵပ်းႁွမ်ထွၼ်ဢဝ် လိၵ်ႈလီလၢႆးၶႅမ်ႉ လိၵ်ႈလၢႆး ဢၼ်ၽူႈမီးပႆႇၺႃႇၶဝ် မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ မိူဝ်ႈၵႃႉ တႅမ်ႈဝႆႉၼၼ်ႉၼႆယူႇ။ မိူဝ်ႈပၢၼ်ၼၼ်ႉၼင်ႇၵဝ်ႇ တမ်ႈတီႈ မိူင်းဢိၼ်ႇတိယၵေႃႈ ၽိုၼ်လိၵ်ႈလူင်ဝေႇတ မီးမႃးယူႇ။ ၽိုၼ်လိၵ်ႈၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ သႃမ၊ ယၸု၊ ဢိသျု၊ ဢႃႇတပ်ႉပၼသေ ၽူႈလူင်ႉလႅၼ်ႇၶဝ် လၢမ်းဝႃႈ ၽိုၼ်လိၵ်ႈၸိူဝ်းၼႆႉ မီးမႃး မိူဝ်ႈပႆႇထိုင် BC 1000 ၼၼ်ႉၼႆယဝ်ႉ။ ၽိုၼ်ပေႇတၸိူဝ်းၼၼ်ႉ လၢတ်ႈၼႄလွင်ႈ တၢင်ႇၽီသွင်ႈၽီသေ ဢမ်ႇၵႃး ပႃးလွင်ႈပၢႆးမွၼ်းလႄႈ ပၢႆးဝူၼ်ႉ မိူဝ်ႈပၢၼ်ၼၼ်ႉ။ ၽိုၼ်လိၵ်ႈပေႇတၼႆႉ ပႃးလွင်ႈလေႃးၵ လွင်ႈထမ်ႇမသေ ပဵၼ်ၽိုၼ်လိၵ်ႈသႅၼ်သမ်ႇ လွင်ႈတၢင်းႁူႉယဝ်ႉ။ ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ ဢရိတ်ႉၸထူဝ်ႇတႄႇတႄႉ ပႃးလွင်ႈ ၵၢင်ႁၢဝ်၊ လွင်ႈၽူၼ်လူမ်း၊ လွင်ႈတူဝ် သတ်းၸိူဝ်းၼႆႉသေ ပႃးၸွမ်း လွင်ႈၶူၼ်ႉၶႂႃႉလႂ်ယဝ်ႉ။

ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ လႅတ်ႉတိၼ်ႇ

ဝၢႆးၼၼ်ႉ ထိုင်မႃး ၿီႇၸီႇ 30 မႃးၵပ်ႉထႄႇရိၼ်ႇသျီႇယပ်ႉဝႄႇရူဝ်ႇ (ၿီႇၸီႇ 116-27) တႅမ်ႈပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ 9 ပပ်ႉသေ ပႃးလွင်ႈတၢင်းမေႃ ဝိတ်ႉၸႃႇ ပၢႆးသၢႆႊ။ ထိုင်မႃး ဢေႇတီႇ 70 ပလိၼ်ႇၼီႇ တႅမ်ႈၽိုၼ်လိၵ်ႈ 'ပိုၼ်းသၽႃႇဝ'သေ မီး 37 ပပ်ႉ၊ တွၼ်ႈၵၼ်မီး 1493 တွၼ်ႈ။ ၼႂ်းပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 5 ၼၼ်ႉ မႃႇတီႇၼပ်ႉၵပႄးလႃး တႅမ်ႈပပ်ႉဝွၵ်းဢၼ်ပႃး ပႁုသုတတင်းၼမ်သေ သွၼ်ပၼ် လုၵ်ႈႁဵၼ်းၶဝ်။ ၼႂ်းပပ်ႉၼၼ်ႉ ၶဝ်ႈပႃးၸဵမ် လၢႆးသတ်ႉတႃႇ ဢိၵ်ႇတၢင်းမေႃ လွင်ႈႁႆႇတိုင်ႈၵူႈပိူင်။ ၼႂ်းပီၶရိတ်ႉ 600 တေႃႇ 630 ၼၼ်ႉ မုၼ်ၸဝ်ႈၶရိတ်ႉ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ဢိၸီႇတူဝ်ႇ တႅမ်ႈပဵၼ် ပပ်ႉပႁုသုတလႄႈ ပပ်ႉဢၼ်ၼၼ်ႉ ၽူႈတႅမ်ႈလိၵ်ႈ ၽူႈတႅမ်ႈၽိုၼ်ပွင်ၶဝ် လႆႈဢိင်ပိုင်ႈ တေႃႇထိုင် ပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 9 ၵွၼ်ႇ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉ မုၼ်ၶဝ်ႈၶရိတ်ႉၶဝ် ၵူၼ်းႁိူၼ်းၶဝ် ဢွၼ်ၵၼ်တႅမ်ႈ ၽိုၼ်လိၵ်ႈၵူႈပိူင်ပိူင် ဢၼ်ငၢႆးၼင်ႇ ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ၽိုၼ်လိၵ်ႈၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ၵမ်ႉပႃးၼမ် ပဵၼ်လိၵ်ႈ လႅတ်ႉတိၼ်ႇ။

မၢင်ပွၵ်ႈမၢင်လႂ် ဢၼ်ဢဝ်လိၵ်ႈၵရိၵ်ႉ တႅမ်ႈဝႆႉၵေႃႈ မီးမႃးယူႇယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ လွင်ႈတၢင်းဢၼ်ပႃးၼႂ်းမၼ်းၼၼ်ႉ ဢမ်ႇၸႂ်ႈလႄႈဝႃႈ တမ်းဝၢင်းပိူင်သေ တႅမ်ႈဝႆႉတႅတ်ႈၼႅတ်ႈ။ ပီၶရိတ်ႉ 1260 ၼၼ်ႉ ၵေႃႉဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ဝိၼ်းသိၼ်ႉ ၸင်ႇၶပ်ႉၶိုင် တမ်းဝၢင်းပၵ်းပိူင်လီလီသေ ဝႆႉၵၼ်လႂ်ၵၼ်ၼၼ်ႉသေ တႅမ်ႈဢွၵ်ႇၽိုၼ်လိၵ်ႈ မၢၼ်ႇၸမ်ႈလူင်။ ဢဝ်လိၵ်ႈ လႅတ်ႉတိၼ်ႇသေ တႅမ်ႈဝႆႉ။ ပၢၼ်ၵၢၼ်ယူးရူပ်ႉၼၼ်ႉ ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ ၵမ်ႉပႃႈၼမ် ဢဝ်လိၵ်ႈလႅတ်ႉတိၼ်ႇ​သေ တႅမ်ႈယဝ်ႉ။

လၢႆးၶပ်ႉဝၢင်း ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ

ထိုင်မႃး ပီၶရိတ်ႉ 1400 တဵမ် လွင်ႈဝႆႉဝၢင်းပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ မီးလွင်ႈတၢင်း ၶိုၼ်ႈယႂ်ႇမႃးသေ လွင်ႈဝႆႉဝၢင်းမၼ်းၵေႃႈ တူၵ်းလွၵ်းတူၵ်းဢႅၵ်ႇမႃး။ တီႈတႅၵ်ႈမၼ်း ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ ဢၼ်ၵႅၵ်ႉၵၸတၢၼ်ႇ ႁဵတ်းဢွၵ်ႇ မိူဝ်ႈပီ 1481 ၼၼ်ႉ ပဵၼ်မႃး ပပ်ႉၽိုၼ်ဢိင်လီလူင်ၽိုၼ်ၼိုင်ႈသေ လႆႈႁၼ် သႂ်ႇပႃးၸွမ်း ႁၢင်ႈသင်သိင်။ ထိုင်မႃး 1541 ၵူၼ်းမိူင်း သျိတ်ႉၸႃႇလၢၼ်ႇ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ရိင်းၵႄးလဝတ်ႉ ဢၼ်ယူႇဝဵင်းဝႃးလၼၼ်ႉ ႁဵတ်းဢွၵ်ႇ ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇသေ ၸိုဝ်ႈဢၼ်ဝႃႈ encyclopedia ဢႅၼ်ႇသၢႆႇၶလူဝ်ႇပီးၻီးယႃးၼၼ်ႉၵေႃႈ တႄႇလႆႈႁၼ် ၸႂ်ႉတိုဝ်းတီႈၼၼ်ႈ ဢွၼ်တၢင်းသုတ်း။ ထိုင်မႃး 1506 တီႈၼႂ်းပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ ဢၼ်ရႅတ်ႉၾႃႇဢႄႇလီမၢတ်ႉၾႄး ႁဵတ်းဢွၵ်ႇတီႈ မိူင်းဢီႇတလီႇၼၼ်ႉ ပႃးမႃး ပိုၼ်းပဝတ်းၵူၼ်း (ဢတ်ႉထုပ်ႉပတ်ႉတိ)သေ သႂ်ႇပႃး လွၵ်းလၢႆးၸီႉၼႄမၼ်းယဝ်ႉ။ ပီ 1620 ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ ဢၼ်ၾရၢၼ်းသိတ်ႉပေႇၵိၼ်ႇ ႁဵတ်းဢွၵ်ႇၸမ်း လွင်ႈပႁုသုတၵူႈပိူင်ပိူင်ၼၼ်ႉ လႆႈႁၼ် မၼ်းၸႅၵ်ႇဝႆႉ တွၼ်ႈလႂ်တွၼ်ႈၼၼ်ႉ ၵၼ်လႂ်ၵၼ်ၼၼ်ႉၼႆ ပဵၼ်ဢွၼ်တၢင်းပိူၼ်ႈယဝ်ႉ။ ပီ 1704 ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ ဢၼ်ၵျွၼ်ႇႁႄးရိတ်ႉ ႁဵတ်းဢွၵ်ႇတႄႉ ဢဝ် ၵ.ၶ.င ၸႅၼ်ႇသေ ၼႄပၼ်ဝႆႉ တီႈမႃႇတိၵႃႇမၼ်းၼၼ်ႉသေဢမ်ႇၵႃး ၽိုၼ်ဢိင်မၼ်းၵေႃႈ သႂ်ႇပႃးသေ တူဝ်ၽူႈလူင်ႉလႅၼ်ႇၶဝ် ၵေႃႉတႅမ်ႈပၼ် မူႇလိၵ်ႈၼႂ်းၼၼ်ႉလူးၵွၼ်ႇ။ ပီ 1704 ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ ဢၼ်ဢွၵ်ႇမႃး တီႈမိူင်းၵျႃႇမၼီႇၼၼ်ႉတႄႉ မူႇလိၵ်ႈမၼ်း ပဵၼ်လိၵ်ႈႁွမ်တွမ်သေ ၽူႈလူင်ႉလႅၼ်ႇတင်းၼမ် ႁူမ်ႈၵၼ်တႅမ်ႈသႂ်ႇပႃးယဝ်ႉ။ လွင်ႈဢၼ် ၵူၼ်းတင်းၼမ် ႁူမ်ႈၵၼ် တႅမ်ႈသေ ဢိတ်ႇဢွၵ်ႇၼင်ႇၼႆၼႆႉ ၼႆႉပဵၼ် ပွၵ်ႈဢွၼ်တၢင်းသုတ်းပိူၼ်ႈ။ 1728 ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ ၸၢႆႇၶလူဝ်ႇပီးတီးယႃး ဢၼ်ဢီႇၾရိမ်ႇ ၶျိမ်းဝႃးတႅမ်ႈဢွၵ်ႇၼၼ်ႉ လႆႈႁၼ် မၼ်းၸႂ်ႉတိုဝ်း လွၵ်းလၢႆးဢဝ်မူႇလိၵ်ႈ ဢၼ်ၼိုင်ႈလႄႈ ဢၼ်ၼိုင်ႈ ၵွင်ႉၵၢႆႇၸီႉၸူးၵၼ်ၼၼ်ႉ ဢွၼ်တၢင်းသုတ်းပိူၼ်ႈ။

ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇၽၢႆႇၶႄႇ

ၼႂ်းပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 14 ၼၼ်ႉ ၽူႈမီးပႆႇၺႃႇၶႄႇ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ မႃႇတွႃႇလိင် တႅမ်ႈပၼ် ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ ၽိုၼ်ၼိုင်ႈ။ ပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 15 ၸမ်ႉ ၸဝ်ႈဝွင်ႉၶႄႇ ယႂၢၼ်လဵဝ်ႉ ပူင်ၶေႃႈပူင်သေ ၸႂ်ႉတႅမ်ႈ ပပ်ႉသႅၼ် သမ်ႇ ၽၢႆႇၶႄႇယဝ်ႉ။ ယိူင်းဢၢၼ်းမၼ်းၸဝ်ႈတႄႉ ဢၢၼ်းၶႂ်ႈဢဝ် ၶေႃႈသင်ႇသွၼ် ၵုၼ်ႇၾူးသျိ၊ ပိုၼ်းတၵႃႉပိုၼ်း၊ တၢင်းမေႃၵူႈသမ်ႇသႅၼ်ပိူင်၊ တၢင်းမေႃဝိၶျႃးလႄႈပၢႆးသၢႆႊ တင်းသဵင်ႈ ႁႂ်ႈပဵၼ် ႁူမ်ႈလဵဝ်ၵၼ်။ ၽိုၼ်လိၵ်ႈ ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇၶႄႇ မီး 22947 ၽိုၼ်သေတႃႉ တၼ်းလႆႈဢိတ်ႇပဵၼ်ပပ်ႉ 3 ပပ်ႉၵူၺ်း။ ဝၢႆးသေ ပၢၼ်ၶိူဝ်းၶုၼ်မိင် မူတ်းသဵင်ႈၵႂႃႇ သွင်ပပ်ႉသမ်ႉႁၢႆလၢႆပႅတ်ႈသေ ထိုင်မႃးပၢၼ် ၵူၼ်းလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ ပၢဝ်းသႃႈၶဝ်ၼၼ်ႉ သမ်ႉၶိုၼ်းႁၢႆၵႂႃႇထႅင်ႈပပ်ႉၼိုင်ႈၼႆယဝ်ႉ။ ပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 18 မိူဝ်ႈၸဝ်ႉ ၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈဝွင်ႉလူင်ၵၢၼ်သျီး ပူင်ၶေႃႈပူင်သေ ၸႂ်ႉႁႂ်ႈႁဵတ်းပဵၼ် ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ ဢွၵ်ႇမႃး 5020 ပပ်ႉသေ ထိုင်မႃး ပၢၼ်ယႂၢၼ်ႉၶျိင်း (ၶရ 1723-35) ၼၼ်ႉ ပိုၼ်ၽႄႈဢွၵ်ႇယဝ်ႉ။ ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇၼၼ် မီးယူႇ 700 သွႆႉသေ ယၢမ်းလဵဝ် ၼႄဝႆ့ တမ်ႈတီႈ ႁွင်ႉၼႄပိုၼ်း ပရိတ်ႉတိတ်ႉသျ်ၶဝ်ယူႇ။

ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ ၾရၢင်ႇသဵတ်ႈ

ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႉ ဢၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ သၢႆႇၶရလူဝ်ႇပီးတီးယႃး ဢၼ်ၶျၢမ်းဝႃး တႅမ်ႈဝႆႈၼၼ်ႉ ၾရၢင်ႇသဵတ်ႈၶဝ် ၶိုၼ်းမႄး ပိၼ်ႇပဵၼ်ၽႃႇသႃႇလိၵ်ႈၶဝ်ယဝ်ႉ။ ထိုင်မႃး 1751-1772 ၼၼ်ႉ ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ ၽၢႆႇၾရၢင်ႇသဵတ်ႈ ဢၼ်မီး 20 တွႆးၼၼ်ႉ ၸင်ႇတေဢွၵ်ႇမႃး ပဵၼ်မႃး။ 1928 ၼၼ်ႉၵေႃႈ ၵေႃႉဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ လႃႇရုသၼၼ်ႉ တႅမ်ႈဢွၵ်ႇ ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇၾရၢင်ႇသဵတ်ႈ ပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 20 ။

ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ ၵျႃႇမၢၼ်ႇ

တႄႇဢဝ် ပီ 1732 တေႃႇထိုင် 1750 ၼၼ်ႉ တီႈမိူင်းၵျႃႇမၼီႇ ၵေႃႉဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၸႅတ်ႉတလႃႇ တႅမ်ႈပဵၼ်ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ ဢၼ်ႁိၵ်ႈၸိုဝ်ႈဝႃး 'ယူႇၼီႇဝႃႇသႄႇလႅၵ်ႉၵၸီႇ' ၼႆသေ မီး 64 တွႆး။ တမ်ႈတီႈ ၼႂ်းၽိုၼ်ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ၶဝ်ႈပႃး လွင်ႈၵူၼ်းၸိူဝ်းဢၼ်တိုၵ်ႉပႆႇတၢႆ မိူဝ်ႈပၢၼ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉ 1769 လႄႈသင်၊ 1881 ၼၼ်ႉလႄႈသင် ၽူႈမီးပၺ်ႇၺႃႇၶဝ် ၼႂ်းမိူင်းၵျႃႇမၼီႇ ဢွၼ်ၵၼ် ႁဵတ်းပဵၼ် ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇယဝ်ႉ။

ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ ဢဵင်းၵလဵတ်ႈ

ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ ဢဵင်းၵလဵတ်ႈ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇသေပိူၼ်ႈ ဢၼ်ပဵၼ်တီႈဢဝ်ႁဵတ်း ၽိုၼ်ဢိင်ၼၼ်ႉ ပဵၼ်ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ 'ဢႅၼ်ႇသၢႆႇၶလူဝ်ႇပီးတီးယႃး ပရိတ်ႉတိၼ်ႇၼီးၵႃး' ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၽိုၼ်လိၵ်ႈၸိူဝ်း ၼၼ်ႉ တႄႇဢဝ် မိူဝ်ႈ 1768 တေႃႇထိုင် 1771 ၼၼ်ႉ ၶဝ်တႄႇတႅမ်ႈ တမ်ႈတီႈ မိူင်းၸၵွတ်ႉလၢၼ်ႇ၊ ဝဵင်းဢႅၵ်ႇတိၼ်ႇဝႃးရႃးသေ ဢဝ်ဢွၵ်ႇ 3 တွႆးႁူမ်ႈၵၼ် ဢွၼ်တၢင်းသုတ်း။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ 1778 တေႃႇထိုင် 1783 ၶိုၼ်းမႄးထတ်းပွၵ်ႈၵမ်းသွင်သေ ဢိတ်ႇဢွၵ်ႇ။

ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ ဢမေႇရိၵၢၼ်ႇ

တမ်ႈတီႈ မိူင်းဢမေႇရိၵၢၼ်ႇၼၼ်ႉတႄႉ ၼႂ်းဝူင်ႈၵၢင် 1829 တေႃႇထိုင် 1833 ၶဝ်ၶတ်းၸႂ် ႁဵတ်းဢွၵ်ႇမႃး ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ 'ဢႅၼ်ႇသၢႆႇၶလူဝ်ႇပီးတီးယႃး ဢမေႇရိၵႃး'။

ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ သူဝ်ႇဝီႇယႅတ်ႉ

တႄႇဢဝ် မိူဝ်ႈ 1925 တေႃႇထိုင် 1947 ၼႂ်းၶၢဝ်းတၢင်း 22 ပီၼၼ်ႉ ၵူၼ်းရသျႃးၶဝ် ၶတ်းၸႂ်တႅမ်ႈဢွၵ်ႇ ပပ်သႅၼ်သမ်ႇ 'သူဝ်ႇဝီႇယႅတ်ႉၸၵႃႇယႃႇ ဢႅၼ်ႇသၢႆႇၶလူဝ်ႇပီးတီးယႃး'သေ ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇ တေႃႇထိုင် ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉယူႇ။

လုၵ်ႉတီႈလိၵ်ႈလႅတ်ႉတိၼ်ႇသေ ပိၼ်ႇပဵၼ်ၵႂႃႇတၢင်ႇၽႃႇသႃႇ

တမ်ႈတီႈ မိူင်းယူးရူပ်ႉၼၼ်ႉ ႁူဝ်ပိုင်းမၼ်း လွင်ႈတႅမ်ႈပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇၼႆႉ ဢဝ်လိၵ်ႈလႅတ်ႉတိၼ်ႇသေ တႅမ်ႈယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ဝၢႆးသေ ပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 14 ယဝ်ႉၸိုင် ၵူၼ်းမိူင်းၼႂ်းယူးရူပ်ႉၶဝ် ၵူႈမိူင်းမိူင်း ၸင်ႇဢဝ် ပိၼ်ႇႁဵတ်း လိၵ်ႈၽႂ်ႇလိၵ်ႈမၼ်း။ လၵ်းထၢၼ်သၢၵ်ႈသေႇမၼ်းၸမ်း မိူဝ်ႈပီ 1360 တမ်ႈတီႈ မိူင်းဢိင်ႇၵလၢၼ်ႇၼၼ်ႉ ဝႃႇသေႃးလူဝ်ႇမိဝ်ႇတီႇၵလၢၼ်ႇဝီး ဢဝ်လိၵ်ႈလႅတ်ႉတိၼ်ႇသေ တႅမ်ႈပဵၼ် ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇယဝ်ႉ။ ထိုင်မႃး 1398 ၵျွၼ်ႇထရေႇဝီႇၸႃႇ ဢဝ်ပပ်ႉၼၼ်ႉ ပိၼ်ႇပဵၼ် ၽၢႆႇဢဵင်းၵလဵတ်ႈၵႂႃႇ။

ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇမၢၼ်ႈ

မိူဝ်ႈပီ 1751 ၼၼ်ႉ ၸိၼ်ႇတၵျေႃႇတူႇ တႅမ်ႈဢွၵ်ႇပပ်ႉၼိုင်ႈ ႁိၵ်ႈၸိုဝ်ႈဝႃႈ ကဝိလက္ခဏာသတ်ပုံကျမ်း သေ မၼ်းဢမ်ႇၸႂ်ႈ ပပ်ႉတႅတ်ႈလၢႆလၢႆ မၼ်းၶဝ်ႈပႃး လွင်ႈလေႃးၵ၊ လွင်ႈထမ်ႇမလႄႈ လႆႈဝႃႈပဵၼ် ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇဢွၼ်ႇၼႆယူႇ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉ ပႃးဝႆႉ ၶေႃႈထၢမ်တင်းၼမ်။ ၸိူဝ်းၶေႃႈထၢမ်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ထိုင်မႃး 1881 ဢူးၶျဵင်ႉ ၶိုၼ်းမႄးၵႄႈလိတ်ႈ တွပ်ႇပၼ်လႄႈ ၸင်ႇပဵၼ်မႃး ၵဝိလၵ်ႉၶၼႃႇတီႇပၼီႇ (ကဝိလက္ခဏာဒီပနီ)။ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇထႅင်ႈပပ်ႉၼိုင်ႈတႄႉ ပဵၼ်ၸွႆႇၸူင်ႇၵျေႃႇထိၼ်ႇၵျၢမ်း (စွယ်စုံကျော်ထင်ကျမ်း) ဢၼ်ၸဝ်ႈၼၼ်ႇတထၸ တႅမ်ႈဝႆႉ မိူဝ်ႈပီ 1798 ၼၼ်ႉသေ ပႃးဝႆႉ ၶေႃႈထၢမ်တွပ်ႇ 1100 ယဝ်ႉ။ ၶေႃႈထၢမ်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈသြႃႇမုၼိၼ်ႇတႃႇၽိထၸ ၶိုၼ်းမႄးတႅမ်ႈပၼ် ၶေႃႈတွပ်ႇမၼ်းလႄႈ ၸင်ႇႁိၵ်ႈၸိုဝ်ႈဝႃႈ စွယ်စုံကျော်ထင်ကျမ်းယဝ်ႉ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉၵေႃႈ မီးတင်းၼမ် ယူႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ မၢင်ၸိူဝ်းၵေႃႈ တေဢမ်ႁၼ်ပပ်ႉမၼ်းၶိုၼ်း။

ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ လုၵ်ႈဢွၼ်ႇ

လုၵ်ႈဢွၼ်ႇ ဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ ပဵၼ်လၢဝ်မိူဝ်းၼႃႈလႄႈ ဢွၼ်ၵၼ် ဝႆႉၼမ်ႉၼၵ်း ၼိူဝ်တၢင်းႁူႉလုၵ်ႈဢွၼ်ႇယူႇ၊ တႄႇဢဝ် မိူဝ်ႈ 1908 တီႈဢိင်ႇၵလၢၼ်ႇၼၼ်ႉ တႄႇႁဵတ်းဢွၵ်ႇပၼ် ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇလုၵ်ႈဢွၼ်ႇယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈ 1910 တမ်ႈတီႈ မိူင်းဢမေႇရိၵၢၼ်ႇၵေႃႈ ႁဵတ်းဢွၵ်ႇပၼ်လုၵ်ႈဢွၼ် ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇပႁုသုတ။ 1893 မိူင်းဢိင်ႇၵလၢၼ်ႇၶဝ် ႁဵတ်းပၼ် ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇလုၵ်ႈႁဵၼ်း။ ထိုင်မႃး 1922 ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ လုၵ်ႈႁဵၼ်းၼၼ်ႉ ၶိုၼ်းမႄးထတ်း ၶိုၼ်းမႄးသႂ်ႇပၼ် ႁၢင်ႈမၼ်းယဝ်ႉ။ လွင်ႈဢၼ် ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ သႂ်ႇႁၢင်ႈမႃးၼၼ်ႉ ဢဵင်းၵလဵတ်ႈၶဝ် ႁဵတ်းမႃး ၸဵမ်မိူဝ်ႈ 1934 ၼၼ်ႉသေ ပဵၼ်ၸိူဝ်းပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ ပရိတ်ႉတိၼ်ႇၼီးၵႃး ၵျူႇၼီႇယႃႇ ။

ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇၼႅင်ႈ

ၵၢပ်ႈပၢၼ် ဢိၼ်ႇထိူဝ်ႇၼႅတ်ႉၼႆႉၵေႃႈ မီးမႃး Online Encyclopedia ပပ်ႉသႅၼ်ဢွၼ်ႇလႅင်း (ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇၼႅင်ႈ)သေ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇၼၼ်ႉတႄႉ ပဵၼ် Wikipedia ဢၼ်ၸၢင်ႈၶဝ်ႈတူၺ်းလႆႈ လၢႆလၢႆၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ပီ 2014 မူႇလိၵ်ႈမီးယူႇ 35 လၢၼ်ႉႁူဝ်၊ ၸႂ်ႉလိၵ်ႈ 288 ၽႃႇသႃႇသေ ၼႃႈလိၵ်ႈမီးယူႇ 18 Billion (18000,000,000,000)၊ ၼိုင်ႈလိူၼ်ၼိုင်ႈလိူၼ် ၵူၼ်းၶဝ်ႈတူၺ်း မီး 500 လၢၼ်ႉ။ ဢၼ်ႁဵတ်းဝႆႉ ဢၶွင်ႉ account မီး 19 လၢၼ်ႉ။ ၽူႈတႅမ်ႈၽူႈထတ်း မီး 69000 ၵေႃႉ။

ၽိုၼ်ဢိင်

1. ၂၀၀၄-ခု၊ အောက်တိုဘာလထုတ် (စာပေလောက) ခင်မောင်ဇော်၏ တီထွင်မှုများ စာအုပ်မှ
2. မြန်မာ့စွယ်စုံကျမ်း၊ အတွဲ(၄)