မၢၵ်ႇၽႃႈ

မၢၵ်ႇၽႃႈၼႆႉ ပႃးၼႂ်းၸၢဝ်း မၢၵ်ႇဝၢၼ်၊ မၢၵ်ႇၸွၵ်း၊ မၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈ၊ မၢၵ်ႇဢူဝ်းသေ ပဵၼ်ၼႂ်းၸုမ်း ရူႇတေး ၸီႇဢီး (Rutaceae) ယဝ်ႉ။ ပဵၼ်မၢၵ်ႇပိူၵ်ႇၶဵဝ်၊ ပိူၵ်ႇမၢင် ပေႃးသုၵ်းမႃး သီမၼ်းပဵၼ် လိူင်ၼုမ်ႇသေ တၢင်းယႂ်ႇမၼ်း မီးမွၵ်ႈ 1.5-2.5 ထတ်း။ ႁၢင်ႈၽၢင် မၢၵ်ႇမၼ်း မၢင်ၸိူဝ်းၵေႃႈမူၼ်း၊ မၢင်ၸိူဝ်းၵေႃႈလၢဝ်ႈ မိူၼ်ပိူင်ၶႆႇၵႆႇဝႆႉ။ ႁမ်ႉၶႂ်ႈမၢၵ်ႇယူႇ ၵူႈၶိင်ႇၵူႈၶၢဝ်သေတႃႉ ၶၢဝ်းၽူၼ်ၼႆႉ ပဵၼ်ၶၢဝ်း မၢၵ်ႇပူင်းလိူဝ်ပိူၼ်ႈ။ ဢရသႃႇမၼ်းသူမ်ႈသေ ၽိူမ်ႉပၼ် တၢင်းၵိၼ်တၢင်းယႅမ်ႉ ႁႂ်ႈၶႅမ်ႉတိူဝ်းလိူဝ်မႃး။ ထၢတ်ႈသူမ်ႈမၼ်း ပႃးဝႆႉ ဝီႇထိူဝ်ႇမိၼ်ႇၸီႇ(Vitamin C)။ တမ်ႈတီႈ ၼမ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈၼၼ်ႉပႃးဝႆႉ ထၢတ်ႈသူမ်ႈ Aitric acid မွၵ်ႈ 5% ထိုင် 6% လႄႈ ႁဵတ်းႁႂ်ႈ မၢၵ်ႇၽႃႈသူမ်ႈ။
တူၼ်ႈမၢၵ်ႇၽႃႈၼႆႉ ဢမ်ႇၸႂ်ႈသႅၼ်းတူၼ်ႈယႂ်ႇ။ တၢင်းသုင်သုတ်းမၼ်း မီးလႆႈ 8 ပေႇလႄႈ 15 ပေႇသေ ပဵၼ်တူၼ်ႈမီးၼၢမ်။ ပဵၼ်မဵဝ်း မၢၵ်ႇဢၼ် ၼမ်ႉၵိုၼ်းမဵဝ်းၼိုင်ႈ၊ ၼမ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈၼႆႉ သူမ်ႈလိူဝ်သေ ၼမ်ႉမၢၵ်ႇဢူဝ်း မၢၵ်ႇဝၢၼ်ၶဝ်ယဝ်ႉ။ ငဝ်ႈတႄႇ တူၼ်ႈမၢၵ်ႇၽႃႈၼႆႉ ပဵၼ်တီႈ မိူင်းဢိၼ်ႇတိယ ပွတ်းၸၢၼ်း၊ မိူင်းမၢၼ်ႈလႄႈ မိူင်းၶႄႇသေ လႆႈဝႃႈတႄႇမီးမႃး တီႈၵုၼ်ဢေးသျႃးသေ ယၢမ်းမိူဝ်ႈလဵဝ်ၽႄႈၸွတ်ႇၵႂႃႇ တင်းလုမ်ႈၾႃႉ။ သူၵဝ်ႁဝ်းႁႃး ပဵၼ်ၵူၼ်းယၢမ်ႈ ယိပ်းတူၺ်း မၢၵ်ႇၽႃႈ၊ ယၢမ်ႈထိူဝ်တူၺ်းမၢၵ်ႇၽႃႈ၊ ယၢမ်ႈလႅမ်ႉတူၺ်း ၵိၼ်တူၺ်း ၼမ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈယူႇၵူႈၵေႃႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ မၢၵ်ႇၽႃႈၼႆႉ မၼ်းၶဝ်ႈတၢင်းတိုဝ်း ပဵၼ်ယႃႈယႃလီတၢၼ်ႇႁိုဝ်ၼႆ တေတႅမ်ႈၼႄပၼ်ၽွင်ႈၵွၼ်ႇ။

မၢၵ်ႇၽႃႈ ဢၼ်တိုၵ်ႉၼုမ်ႇ

ပၢႆးယူႇလီ တီႈသူပ်း

ပိူၵ်ႇမၢၵ်ႇၽႃႈ ဢၼ်ႁဝ်း မိပ်ႇၼမ်ႉမၼ်း ပႅတ်ႈယဝ်ႉၼၼ်ႉ ၽၢႆႇၼႂ်းမၼ်း ဢဝ်ထုၵ်းၵိူဝ်သေ ပွတ်ႈပၼ် ၶဵဝ်ႈႁဝ်းတႃႉ။ ၶဵဝ်ႈတေၶၢဝ်သေ ႁိူဝ်ႈဢွၵ်ႇသီမႃးၵွၼ်ႇ။ သမ်ႉႁဵတ်းႁႂ်ႈ ဢၢႆပၢၵ်ႇမဵၼ်ႁဝ်း ႁၢႆလႆႈသေ ဢမ်ႇၵႃး ပေႃးၶဵဝ်ႈၸဵပ်း ၶဵဝ်ႈၶိုၼ်ႈၵေႃႈ ဢဝ်ၼမ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈ ပူၼ်ပၢၵ်ႇပၼ်တႃႉ။

သီႇသူပ်းတႅၵ်ႇ

ပေႃးသီႇသူပ်းတႅၵ်ႇၸိုင် ဢဝ်ၼမ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈ တင်းၼမ်ႉၽိုင်ႈ ၼွၵ်းသႂ်ႇလေႃး ၶရိမ်းတႃးၼႃႈၼၼ်ႉသေ တႃးပၼ် သီႇသူပ်းႁဝ်းတႃႉ။ ၼႂ်းၼိုင်ႈဝူင်ႈ သီႇသူပ်းတႅၵ်ႇ တၵ်းႁၢႆၵႂႃႇယူႇ။

ၶူၼ်ႁူဝ်ႁူင်ႈ

ပေႃးၶူၼ်ႁူဝ်ႁူင်ႈၸိုင် ဢဝ်ၼမ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈ မိပ်ႇသႂ်ႇလေႃး ၼမ်ႉမၢၵ်ႇပၢဝ်ႉ (ၼမ်ႉမၢၵ်ႇဢုၼ်)သေ ၼိုင်ႈပၢတ်ႈၼိုင်ႈပွၵ်ႈ ဢဝ်လုပ်ႈတႃးပၼ် ႁူဝ်ၸဝ်ႈၵဝ်ႇတႃႉ ၶူၼ်ႁူဝ်ႁူင်ႈ တေဢမ်ႇႁူင်ႈယဝ်ႉ။ (ၼမ်ႉမၢၵ်ႇပၢဝ်ႉ သီႇၸေႃႉ ၼမ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈ ၼိုင်ႈၸေႃႉ)။

ႁူဝ်ၶူမ်း ၶႆးၵိူဝ်ၼမ်

ပိူၼ်ႈဝႃႈ ႁူဝ်ၶူမ်းၶႆး ၶႂ်ႈဢဵၼ်ႈၸူႉ ၵေႃႉဢမ်ႇႁူႉ သမ်ႉဝႃႈ ႁဝ်းမီးႁဝ် ၼႆယဝ်ႉ။ သင်ၼင်ႁူဝ်ၶူမ်းၶႆး ၵိူဝ်လိူင်ႇၸိူင် တွၵ်းဢဝ် ၼမ်ႉၸႅင်သႂ် ၶႆႇၵႆႇၼိုင်ႈလုၵ်ႈ (ဢမ်ႇဢဝ်မွၼ်းမၼ်း)၊ ဢဝ်ၼမ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈမိပ်ႇသႂ်ႇလုၵ်ႈၼိုင်ႈသေ တဝ်ပၼ်ႁႂ်ႈမၼ်း ၶဝ်ႈၵၼ်လီလီ။ ပေႃးယဝ်ႉၵေႃႈ ဢဝ်တႃးပၼ် ၼင်ႁူဝ်ၸဝ်ႈၵဝ်ႇ၊ ငဝ်ႈၶူၼ်ႁူဝ်ၸဝ်ႈၵဝ်ႇတႃႉ။ တေလႆႈ ယူႇဝႆႉမွၵ်ႈ ၼိုင်ႈၸူဝ်ႈမွင်းသေ ၸင်ႇၵွႆႈ သုၵ်ႈႁူဝ် သၢႆႇႁူဝ်ပႅတ်ႈတႃႉ။ ပေႃးႁဵတ်းလႆႈ ၵူႈဝၼ်း ဢမ်ႇၼၼ် သွင်သၢမ်ဝၼ်း ၼိုင်ႈပွၵ်ႈၸိုင် ၼႂ်းၶၢဝ်းတၢင်း လိူၼ်ၼိုင်ႈ လွင်ႈႁူဝ်ၶူမ်းၶႆး ၶႂ်ႈလဵၼ်ႈၸူႉ ၵေႃႉဢမ်ႇႁူႉသမ်ႉဝႃႈ ႁဝ်းမီးႁဝ်ၼၼ်ႉ တေႁၢႆၵႂႃႇယူႇ။

ၽိဝ်ၼင်ႁႅင်ႈႁဵဝ်ႇ

သင်ဝႃႈ ၽိဝ်ၼႃႈ ၽိဝ်ၼင်ႁႅင်ႈၸိုင် ဢဝ်ၵူၺ်ႈသုၵ်းလုၵ်ႈၼိုင်ႈ (ၵူၺ်ႈသင်ၵေႃႈ လႆႈယူႇ) ၼူတ်ႈလႅဝ်လႅဝ်။ ထိူဝ်ဢဝ် မၢၵ်ႇၽႃႈသေ မိပ်ႇၼမ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈ ယွတ်ႇသႂ်ႇ ၼႂ်းၵူၺ်ႈၼူတ်ႈ သွင်ယွတ်ႇ။ တဝ်ႁႂ်ႈၶဝ်ႈၶူၼ်းၵၼ်လီလီ။ ဢဝ်တႃးပၼ်ၼႃႈႁဝ်း ၼင်ႁဝ်းတႃႉ။ (တႃးမၢင်မၢင်ၵေႃႈၵုမ်ႇထူၼ်ႈယဝ်ႉ)။ တႃးသေ တီႈဢေႇသုတ်းမၼ်း ယူႇဝႆႉ မွၵ်ႈ 15-20 မိၼိတ်ႉတႃႉ။ (ယူႇလႆႈ ႁိုင်တၢၼ်ႇႁိုဝ်ၵေႃႈ လီယူႇ)။ ယဝ်ႉၵေႃႈ ၶိုၼ်းသုၵ်ႈပႅတ်ႈတႃႉ။ ထႅင်ႈလၢႆးၼိုင်ႈ တီႈၼႂ်း ၼမ်ႉၽိုင်ႈ ၼိုင်ႈၸေႃႉဢိၵ်ႇ ၼမ်ႉမၼ်းယွတ်ႈၽၵ်းၶဵဝ်ၼၼ်ႉ ဢဝ်ၼမ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈ မိပ်ႇသႂ်ႇ သွင်ယွတ်ႇ၊ တဝ်လေႃးၵၼ်သေ သင်တႃးပၼ် တမ်ႈတီႈ ငွၵ်းသွၵ်ႇလမ်ႁဝ်း၊ သူၼ်ႈတိၼ်တႅၵ်ႇၶၢပ်ႇႁဝ်း၊ တီႈၼူိဝ်ႉၼင်ႁဝ်း ဢၼ်ပဵၼ်ၸၼ်ႉ ပဵၼ်မၢၼ်ႉဝႆႉၸိုင် တၵ်းႁၢႆၶႅၼ်းသေ ၽိဝ်ၼိူဝ်ႉၽိဝ်ၼင် ၶိုၼ်းဢူၼ်ႈဢွၼ်ႇ လဝ်းလီမႃးယဝ်ႉ။

သိဝ်လႄႈၼႃႈၽႃႈ

မၢၵ်ႇၽႃႈၼႆႉ ပဵၼ်ယႃႈယႃလီ ပုၼ်ႈတႃႇ ၽိဝ်ၼိူဝ်ႉၽိဝ်ၼင်ႁဝ်းတႄႉတႄႉ။ သင်ဝႃႈ ပဵၼ်သိဝ် ပဵၼ်ၼႃႈၽႃႈ ၼႃႈၶူမ်း ပေႃးၼႆၸိုင် ၵႆႉၵႆႉမိပ်ႇဢဝ်ၼမ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈသေ တႃးပၼ်တိၵ်းတိၵ်းတႃႉ။ တၵ်းႁၢႆၸိုၼ်ႈသႂ်ယူႇဢမ်ႇႁၢင်ႉ။

ၼႃႈၶႆၼႃႈမၼ်း

သင်ဝႃႈ ပဵၼ်ၼႃႈၶႆၼႃႈမၼ်းၼႆ ပိူၼ်ႈၵႆႉႁွင်ႉႁဝ်းဝႃႈ ၵူၼ်းၼႃႈလိူမ်ႈၼႆယဝ်ႉ။ လႆးယူတ်းယႃမၼ်းၸမ်ႉ ဢဝ်ၼမ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈ သွင်ၸေႃႉ၊ မိၼ်ႉၽွင်(ၶဝ်ႈမိၼ်ႉလိူင်) ၶိုင်ႈၸေႃႉၼိုင်ႈ။ ၽႃႇဢဝ် သိၵ်ႈမၢၵ်ႇသၢင်းၽေႃးသုၵ်း မႃးမိပ်ႇၽၼ်ႉၼူတ်ႈ ႁႂ်ႈလႆႈဢူၼ်မၼ်း မွၵ်ႈသၢမ်ၸေႃႉ။ ၸိူဝ်းၶဝ် သၢမ်ဢၼ်မႃးလေႃးၶူၼ်းၵၼ်၊ ဝဵၼ်ႉဝႆႉ ႁူးတႃၸဝ်ႈၵဝ်ႇသေတႃးပၼ် ၼႃႈႁဝ်း မွၵ်ႈ 20 မိၼိတ်ႉတႃႉ။ ပေႃးယဝ်ႉၵေႃႈ ၶိုၼ်းသုၵ်ႈၼႃႈယဝ်ႉ။ ပေႃးၵႆႉႁဵတ်းၼၼ်ပၼ်ၸိုင် တေဢမ်ႇပဵၼ် ၵူၼ်းၼႃႈလိူမ်ႈယဝ်ႉ။

ငွၵ်းသွၵ်ႇတႃတိၼ်လမ်

တမ်ႈတီႈ ငွၵ်းသွၵ်ႇလမ် တႃတိၼ်မၢၼ်ႉၼၼ်ႉ ၵႆႉၵႆႉဢဝ် ပိူၵ်ႇမၢၵ်ႇၽႃႈ ဢၼ်ႁဝ်း မိပ်ႇယဝ်ႉၼၼ်ႉ ပွတ်ႈထူပၼ်တိၵ်းတိၵ်းတႃႉ။ ပေႃးယဝ်ႉၵေႃႈ ၶိုၼ်းသုၵ်ႈၼမ်ႉပႅတ်ႈ။ တၵ်းတေ ၶိုၼ်းမိူၼ် သီၼိူဝ်ႉပၵတိႁဝ်းၼၼ်ႉယူႇ။

ၽိဝ်ၶၢဝ်သႂ်

ၵူၼ်းမၢင်ၸိူဝ်း ၽိဝ်ၼိူဝ်ႉၼင်ၶဝ် သဝ်ႈဢိုတ်ႉႁိုတ်ႉ၊ ႁႅင်ႈႁၢတ်ႇႁၢတ်ႇဝႆႉယဝ်ႉ။ သင်ဝႃႈ ၶႂ်ႈႁႂ်ႈ ၽိဝ် ၼိူဝ်ႉၼင် ၶၢဝ်သႂ်ၸိုင် မိူဝ်ႈပႆႇၼွၼ်းၼၼ်ႉ မိပ်ႇဢဝ် ၼမ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈ ၼိုင်ႈလုၵ်ႈသေ လုပ်ႈတႃးပၼ် ၸဵမ်ၼႃႈ ၸဵမ်တူဝ် (တင်းတူဝ်) သေ ၼွၼ်းၵႂႃႇတႃႉ။ ၵၢင်ၼႂ်မႃး ၸင်ႇၵွႆႈ လုၵ်ႉဢၢပ်ႇၼမ်ႉတႃႉ။ လုပ်ႈတႃးၼမ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈသေ ၼွၼ်းၼၼ်ႉ သင်ဝႃႈ ဢမ်ႇမိုတ်ႈ ဢၼ်ယၢင်ၺိူဝ်ႉၺိူဝ်ႉမၼ်းၸိုင် မိူဝ်ႈၽွင်းဢၢပ်ႇၼမ်ႉၼၼ်ႉ ဢဝ်မၢၵ်ႇၽႃႈ သွင်သၢမ် လုၵ်ႈမိပ်ႇသႂ်ႇ ၼႂ်းၼမ်ႉဢၢပ်ႇႁဝ်းၼၼ်ႉေသၼွၼ်းၸေႈ ၼႂ်းၼမ်ႉၼၼ်ႉၵေႃႈလႆႈ၊ ဢၢပ်ႇၼမ်ႉၼၼ်ႉၵေႃႈလႆႈ။ ပေႃးဢၢပ်ႇ ၼမ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈၸိုင် ၽိဝ်ၼိူဝ်ႉ ၶိုၼ်း ၸိုၼ်ႈသႂ်မႃးယဝ်ႉ။ ၵၢပ်ႇၼဵပ်ႉတိၼ် ၵၢပ်ႇၼဵပ်ႉမိုဝ်း ၼၢင်းယိင်းၶဝ် ၵႆႉဢဝ်သီယွမ်ႉၵၢပ်ႇၼဵပ်ႉမိုဝ်း ယွမ်ႉမိုဝ်းၶဝ်ယူႇ။ မၢင်ပွၵ်ႈ ၼမ်ႉယႃႈမၼ်း ၵႆႉလေႇမၢၵ်ႇဝႆႉ ၸွမ်းၵၢပ်ႇမိုဝ်း သေတီႈတီႈယဝ်ႉ။ ပေႃးပဵၼ်ၼၼ်ႉ ဢဝ်ၼဵဝ်ႉမိုဝ်းႁဝ်း ၸေႈသႂ်ႇၼႂ်းသိၵ်ႈမၢၵ်ႇၽႃႈ ဢၼ်ၽႃႇဝႆႉ သွင်ၽၢၵ်ႇ (ဢမ်ႇၼၼ်) ဢဝ်မိုဝ်းႁဝ်း ၸေႈသႂ်ႇဝႆႉ ၼႂ်းၵွၵ်းၼမ်ႉ ဢၼ်မိပ်ႇၼမ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈ သႂ်ႇဝႆႉၼၼ်ႉတႃႉ။ ၼမ်ႉယႃႈမၼ်း တၵ်းၵွၵ်းတူၵ်းၵႂႃႇ ငၢႆႈငၢႆႈယူႇ။ ပေႃးႁဵတ်းၼၼ်ယဝ်ႉ ၶိုၼ်းမႄးယွမ်ႉၵၢပ်ႇၼဵပ်ႉ မိုဝ်းၵေႃႈ သီမၼ်း ႁိူဝ်ႈလီၼႆယဝ်ႉ။ ၼင်ႇႁိုဝ် ၵၢပ်ႇၼဵပ်ႉတိၼ် ၵၢပ်ႇၼဵပ်ႉမိုဝ်းႁဝ်း တေၸိုၼ်ႈသႂ်လီၼၼ်ႉ ဢဝ်မၢၵ်ႇၽႃႈ မိပ်ႇသႂ်ႇၼႂ်းၼမ်ႉသေ ဢဝ်တိၼ်မိုဝ်းႁဝ်း ၸေႈဝႆႉ ၸုမ်ႇဝႆႉ မွၵ်ႈသိပ်းႁႃႈမိၼိတ်ႉတႃႉ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ ၶိုၼ်းမႄးဢဝ် ယုမ်ယူႈ (ပလၢတ်ႉ) ထူဝ်းပၼ်ၸိုင် ၵၢပ်ႇၼဵပ်ႉတိၼ် ၵၢပ်ႇၼဵပ်ႉမိုဝ်းႁဝ်း ၸိုၼ်ႈသႂ်ၵႅၼ်ႇၶႅင်မႃးတႄႉတႄႉ။ ပေႃးႁဵတ်းၼၼ် ၵၢပ်ႇၼဵပ်ႉတိၼ်မွတ်ႈၵေႃႈ ၸၢင်ႈႁၢႆယဝ်ႉ။

ႁၢမ်ႈႁိူဝ်ႇၼႆႈ

ပေႃးထိုင်ၶၢဝ်းမႆႈ ယွၼ်ႉမႆႈၼႃႇၽႅဝ် ႁိူဝ်ႇၼႆႈၵႆႉၸၢင်ႈဢွၵ်ႇမႃးသေ ႁဵတ်းႁႂ်ႈၵူၼ်းႁဝ်း ႁိူဝ်ႉဢူၼ်ႈ။ၼင်ႇႁိုဝ် ႁိူဝ်တေဢမ်ႇဢွၵ်ႇၼမ်ၼၼ်ႉ မိပ်ႇၼမ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈ သႂ်ႇလေႃး ၼမ်ႉၽိုင်ႈၼိုင်ႈၸေႃႉသေ ၵိၼ်ပၼ်တႃႉ။ တေႁဵတ်းႁႂ်ႈ လိူတ်ႈလူမ်း ၵႂႃႇပႆၽဵင်ႇသေ ႁိူဝ်ႇဢွၵ်ႇၵေႃႈ တေယဵၼ်ၵႂႃႇ။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႉ ၵလူးၵူဝ်ႉၸ်လႄႈ ထၢတ်ႈသတ်ႉထု ၼႂ်းမၢၵ်ႇၽႃႈၵႂႃႇလႄႈႁၢမ်ႈပၼ်ႁိူဝ်ႇၼႆႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ပေႃးၶႂ်ႈႁႂ်ႈ ပုမ်ႇၶႆၶႆ ဝႅပ်ႈၵႂႃႇ

ဢၼ်ၶႂ်ႈၶႆ သမ်ႉဢမ်ႇၶႆသေ ဢၼ်ဢမ်ႇၶႂ်ႈၶႆ သမ်ႉၶႆၼၼ်ႉတႄႉ တေလႆႈဝႃႈ ပဵၼ်ပုမ်ႁဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၵူၼ်းၵမ်ႉၼမ်ၼမ် ၸႂ်လူႉယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ပုမ်ၶႆ ၸဝ်ႈၵဝ်ႇယူႇ။ လၢႆးၼၼ်ႉ မၢၵ်ႇၽႃႈၼႆႉ ၶဝ်ႈပဵၼ် ယႃႈယႃလီမၼ်း ပိူင်ၼိုင်ႈဝႃႇ။ ယႃႈယႃမၼ်းတႄႉတႄႉ ပေႃးႁူႉ ဢမ်ႇယၢပ်ႇသင်။ ထိူဝ်ဢဝ် မၢၵ်ႇၽႃႈဢွၼ်ႇ ၽိတ်ႇၼိုင်ႈ မိပ်ႇသႂ်ႇဝႆႉ ၼႂ်းၵွၵ်းဢွၼ်ႇ၊ ဢဝ်ၼမ်ႉမၼ်း မၢၵ်ႇပၢဝ်ႉ (ၼမ်ႉမၼ်းမၢၵ်ႇဢုၼ်) ယွတ်ႇသႂ်ႇ သီႇယွတ်ႇ၊ ဢဝ်ယႃႈမွင်ႇ (ၽယုၵ်ႈသီႇ) ဢမ်ႇၼၼ် ယႃႈတႃးၶတ်း ၸိူင်ႉၼင်ႇ လိၼ်ႇၸီး (ဢမ်ႇၼၼ်) ယႃႈတႃးၶတ်း ၸိူင်ႉၼင်ႇ သျၢၼ်းယူဝ်းမလႂ်၊ မိၵတီႇလႂ် ဢမ်ႇမဵဝ်းၼိုင်ႈၵေႃႈ မဵဝ်းၼိုင်ႈ ၶွၵ်းဢွၵ်ႇမႃး တႃႇတေတႃး ပုၼ်းတႃႇ ၼိုင်ႈပွၵ်ႈသေ ၼွၵ်းလေႃး ၼမ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈၼမ်ႉမၼ်းမၢၵ်ႇပၢဝ်ႉၼၼ်ႉတႃႉ။ ၽွင်းမိူဝ်ႈ ၸမ်တေၼွၼ်း ဢဝ်လုပ်ႈတႃးပၼ် ပုမ်ၶႆၸဝ်ႈၵဝ်ႇတႃႉ။ မိူဝ်ႈလုပ်ႈတႃးၼၼ်ႉ တေလႆႈလုပ်ႈလူင်းၵူၺ်း (တေဢမ်ႇလႆႈလုပ်ႈၶိုၼ်ႈ)၊ သင်ဝႃႈတီႈဢႅင်ႈဢႅဝ်ႁဝ်း ထူဝ်ႉဝႆႉ မီးၶႆမၼ်းဝႆႉ ၼႆၵေႃႈ လုပ်ႈပၼ်သဵင်ႈသဵင်ႈတႃႉ။ ပေႃးႁဵတ်းၼၼ် လုပ်ႈပၼ် ႁႂ်ႈယႃႈယႃ ၶဝ်ႈၵႂႃႇၼႂ်းၽိဝ်ၼင်ပုမ်ႁဝ်း ၵူႈဝၼ်းၸိုင် ၼႂ်းၶၢဝ်းတၢင်း ဝူင်ႈၼိုင်ႈ ၶႆမၼ်း တီႈၼင်ပုမ်ႁဝ်း တၵ်းယွမ်းလူင်းၵႂႃႇ။ ႁူဝ်ၵူၼ်ႁဝ်း တၵ်းလူမ်ၵႂႃႇ ၼႆယဝ်ႉ။ ယႃႈယႃတႃႇတႃးၼၼ်ႉ တေလႆႈႁဵတ်းသေ တႃးဢဝ် ဝၼ်းလႂ် ဝၼ်းၼၼ်ႉၵူၺ်း။ သင်ဝႃႈ ႁဝ်းယွမ်းၵိၼ် ၶဝ်ႈၶမ်ႈၼႆၸိုင် ၶႅၼ်းၸဵဝ်း ဝႅပ်ႈၽႂ်း သေယႃႈယႃတႃးၵေႃႈ ၸဵဝ်းတိူဝ်ႉၼႆယဝ်ႉ။ လွင်ႈၵိၼ်တၢင်းၵိၼ် ၵၢင်ၶမ်ႈၼၼ်ႉ သင်ဝႃႈ ၵိၼ်ဢိမ်ၵိၼ်တဵမ်ၼႃႇၽႅဝ်ၼႆ တုမ်ႉတိူဝ်ႉပၢႆးယူႇလီႁဝ်း လိူဝ်ႁႅင်းတႄႉတႄႉ။ ယွမ်းၵိၼ် ၶဝ်ႈၶမ်ႈၼၼ်ႉ ပုၼ်ႈတႃႇ ပၢႆးယူႇလီ ၶႅမ်ႉလႅပ်ႈၵူႈပိူင်ယဝ်ႉ။ ၽွၼ်းလီမၢၵ်ႇၽႃႈ မီးတင်းၼမ်သေတႃႉ တီႈၼႆႈ တေတႅမ်ႈၼႄထႅင်ႈ ၵမ်ႈၽွင်ႈၵွၼ်ႇ။

ၽွၼ်းလီ မၢၵ်ႇၽႃႈ

(1) ၵူၼ်းၵေႃႉဢၼ် ၵႆႉမီးလူမ်းလိူတ်ႈၶိုၼ်ႈ၊ ၵႆႉမေႃမဝ်း၊ ႁူဝ်ၸႂ်သၼ်ႇ၊ ဢၼ်သူပ်းမိတ်းဝႆႉၸိူဝ်းၼၼ်ႉ တႃႇသုတ်ႇၼူမ်ၼႆ လူဝ်ႇလႆႈ ယိပ်းၵႅမ်းဝႆႉ မၢၵ်ႇၽႃႈ တႃႇသေႇယူႇ။ ၽွင်းမိူဝ်ႈ ဢိုၵ်းၼိုၵ်းယူႇၼၼ်ႉ သင် လႆႈၵိၼ် ၼမ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈ ၼိုင်ႈၵွၵ်းၼႆ တၵ်းၸိုၼ်ႈသႂ်ၵႂႃႇယဝ်ႉ။

(2) မၢၵ်ႇၽႃႈၼႆႉ မီးဢရသႃႇသူမ်ႈလႄႈ ပေႃးၵိၼ်ၼမ်ၼႃႇၽႅဝ်ၵေႃႈ ဢမ်ႇထုၵ်ႇ။ ၸၢင်ႈပဵၼ် ဢူၵ်း လိူတ်ႇမႆႈယူႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ မၼ်းပႄႉလႆႈ ထၢတ်ႈလူမ်း၊ ႁဵတ်းႁႂ်ႈ သူပ်းၵိၼ်ဝၢၼ်၊ ႁဵတ်းႁႂ်ႈ တွင်ႉလီ။ ႁဵတ်းပၼ် ထၢတ်ႈၽႆး ၼႂ်းတွင်ႉ ႁႅင်းယႂ်ႇ။ ၸၢင်ႈၶႃႈပႅတ်ႈ မူင်ႈမႅင်းၼႂ်းတွင်ႉ ဢၼ်ၸၢင်ႈပၼ်ပဵၼ် ၶႅၼ်ႇသႃႇ၊ ပွတ်ႇၸဵပ်း၊ သႆႈၵႂ်ႈ၊ တွင်ႉႁေႈ တွင်ႉၵႂႃႇ ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ။

(3) ၼမ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈၼႆႉ ၵႅတ်ႇၶႄလႆႈ တၢင်းပဵၼ် လိူတ်ႈၶိုၼ်ႈ လိူတ်ႈလိူဝ်၊ တွင်ႉယိုင်ႈ၊ ၶီႈၶၢၵ်ႇဢၢင်ႈ ဢၢၵ်ႇၼမ်၊ လုပ်ႇၵပ်းလုပ်ႇတေႃႇ ၵူၼ်ႉၶိုၼ်ႈ။

(4) သင်ဝႃႈ မီးလူမ်းၼၢဝ်ၼူၵ်ႉၸိုင် ဢဝ်ၼမ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈ မိပ်ႇသႂ်ႇ ၼႂ်းၼမ်ႉၵေႃႇၽီႇမႆႈမႆႈသေ ၵိၼ်ပၼ် ၸိုင် လူမ်းၼၢဝ်ၼူၵ်ႉၵေႃႈ ၸၢင်ႈယွမ်းၵႂႃႇ။ ၵူၼ်းဢၼ်မီး လွတ်ႇႁူဝ်ၸႂ်ၵႅပ်ႈ ထူၺ်ႈၸႂ်ၵပ်ႉ ထူၺ်ႈၸႂ်တိပ်ႇၼၼ်ႉ ၽႃႇဢဝ်မၢၵ်ႇၽႃႈ သႂ်ႇၼႂ်းၵွၵ်း ဢၼ်မီးၽႃႁူမ်ႇ ဢဝ်ၼမ်ႉမႆႈလိူတ်ႇလိူတ်ႇ လေႃႇသႂ်ႇ၊ ႁူမ်ႇ ၽႃမၼ်းဝႆႉ တေႃႇႁူၺ်ႇမၢၵ်ႇၽႃႈ ပေႃးယူႈၵႂႃႇ ၶႂ်ႈၼႆႈ ၵႂႃႇသေ ၸင်ႇၵႆွႈၵိၼ်ၼမ်ႉသူႇၼၼ်ႉတႃႉ။ ၵမ်းလိုၼ်း ၵိၼ်ပႃး မၢၵ်ႇၽႃႈသူႇၼၼ်ႉတႃႉ။ လူမ်းၸႂ်ၵပ်ႉ လူမ်းၸႂ်တိပ်ႇ တၵ်းႁၢႆယူႇ။

(5) ၵေႃႉဢၼ် ၵႆႉၵိၼ်သူမ်ႈမၢၵ်ႇၽႃႈၼၼ်ႉ ၶႆမၼ်း ဢၼ်မီးၼႂ်းလိူတ်ႈၵေႃႈ လူတ်းယွမ်းသေ ၵုမ်းထိင်းပၼ် ဢမ်ႇပၼ် ၵူၼ်းႁဝ်းပီး၊ လိူဝ်ၼၼ်ႉ သမ်ႉႁဵတ်း ပၼ် ႁႂ်ႈၽၢႆႈၼွႆႉလီယဝ်ႉ။

(6) သင်ပဵၼ် ႁဝ်ႈ၊ လၢင်ႇ၊ ၶူမ်း၊ ၶႆးၵိူဝ်ၼမ်၊ ၼႃႈၽႃႈ၊ ၽိဝ်ၸုမ်ႈလမ်ၸိုင် ၽႃႇဢဝ် ၽၢၵ်ႇမၢၵ်ႇၽႃႈသေ ပွတ်ႈပၼ် ထူဝ်းပၼ်ၸိုင် တၵ်းႁၢႆယူႇ။

(7) တမ်ႈတီႈ ၼႂ်းၼမ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈၼၼ်ႉ သင်သႂ်ႇလေႃး ၵိူၼ်ဝၢၼ်သေ ၵိၼ်ပၼ်ၸိုင် ၵွင်ႉသၢၼ် ဢၼ် ပဵၼ်မႃးတီႈလဝ်ႈ၊ တီႈတၢင်းၵိၼ်၊ တီႈယႃႈမဝ်းၵမ်၊ ၵွင်ႉငူး ၵွင်ႉမႅင်းၸရၢင်း ၸူိဝ်းၼၼ်ႉ မၼ်းလူတ်း ပၼ် ႁႂ်ႈယူႇသႃႇမႃးယဝ်ႉ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉ ပေႃးၵႆႉဢဝ်ၵိူဝ်ဝၢၼ် သႂ်ႇၼႂ်းၼမ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈသေ ၵိၼ်ပၼ်ၸိုင် လွင်ႈႁိူၵ်ႇလိူတ်ႈၵေႃႈႁၢႆ၊ လူမ်းမႆႈၼႂ်းတွင်ႉၵေႃႈယွမ်း၊ ၶႆမၼ်းၼမ်သေ လွင်ႈဢႆၵေႃႈၶျေႃႉ တပ်းႁဝ်းၵေႃႈ ႁႅင်းယႂ်ႇမႃးၶိုၼ်း။

(8) ပိူၵ်ႇမၢၵ်ႇၽႃႈၼၼ်ႉ သင်ၵိၼ်လိပ်းၸိုင် ယူတ်းယႃပၼ်လႆႈ လူမ်းမၢၵ်ႇႁူၵ်ႈမွင်ၶေႃႈ ၸႂ်ၵပ်ႉယူႇ။ သင်ဝႃႈ ၵိၼ်ပၼ် မဵတ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈ (ၸိူဝ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈ) ႁႃႈမဵတ်ႉ ၵူႈဝၼ်းဝၼ်းၸိုင် မၼ်းၵုမ်းထိင်းပၼ် တႃႇတေဢမ်ႇပဵၼ် လိူတ်ႈၶိုၼ်ႈယဝ်ႉ။

(9) သင်ဝႃႈ ပဵၼ်ၶႅၼ်ႇသႃႇၸိုင် သိုဝ်ႉဢဝ် မၢၵ်ႇၽႃႈမႃး ၼမ်ဢိတ်းၼိုင်ႈသေ မႃးၸေႈၼမ်ႉ သုၵ်ႈၼမ်ႉလီလီ၊ ပေႃးယဝ်ႉ တူမ်ႈၵမ်ႉၼိုင်ႈ (ဢမ်ႇၼၼ်) ၼိုင်ႈပႅတ်ႈၵမ်းၼိုင်ႈ။ ဢၼ်တူမ်ႈယဝ်ႉ ၼိုင်ႈယဝ်ႉၼၼ်ႉ ၶိုၼ်းမႃး မိပ်ႇၼမ်ႉမၼ်းဢွၵ်ႇ (ဢမ်ႇၼၼ်) ႁိပ်ႇၼမ်ႉသူမ်ႈမၼ်း ဢွၵ်ႇပႅတ်ႈသေ ဢဝ်ၸေႈၼမ်ႉၽိုင်ႈဝႆႉတႃႉ။ ပေႃးၸေႈယဝ်ႉ မွၵ်ႈသၢမ်ဝၼ်းၼႆ ၵၢင်ၼႂ် ၼိုင်ႈလုၵ်ႈ ၵၢင်ဝၼ်းၼိုင်ႈလုၵ်ႈ ၵိၼ်ပၼ်တိၵ်းတိၵ်း။ ပေႃးၼၼ်ၸိုင် တၢင်းပဵၼ် ၶႅၼ်ႇသႃႇ ဢၼ်ပိူၼ်ႈဝႃႈ ယႃဢမ်ႇလႆႈၼၼ်ႉ တၵ်းႁၢႆယူႇ။ တႃယူတ်းယႃ တၢင်းပဵၼ် ၶႅၼ်ႇသႃႇၼၼ်ႉ တီႈၼႂ်းၵျၢမ်းလိၵ်ႈယႃႈယႃ ၸဝ်ႈၼႃႇၵသိၼ်ႇၼႃႈလိၵ်ႈ (422)ၼၼ်ႉၵေႃႈ ၸႂ်ႉႁႂ်ႈၵိၼ် မၢၵ်ႇၽႃႈ ယႅၼ်ႈၼမ်ႉၽိုင်ႈ ၼင်ႇၼႆယူႇ။ သူမ်ႈမၢၵ်ႇၽႃႈၼႆႉ မၼ်းမီးထၢတ်ႈၵတ်ႉယမ် ဢၼ်ၶႃႈလႆႈ မူင်ႈမႅင်း ႁၢႆႉၸႃႉၼႆယဝ်ႉ။

(10) မၢၵ်ႇၽႃႈယႅၼ်ႈၼမ်ႉမၼ်း (မၢၵ်ႇၽႃႈသၼၢပ်ႈ)ၼၼ်ႉ ပေႃးၵိၼ်ၵပ်းၶဝ်ႈ ၵူႈဝၼ်းဝၼ်းၸိုင် မၼ်းၵႅတ်ႇၶႄပၼ် လွင်ႈပဵၼ် ပၢင်ႈၵီႈ ဢၼ်ၸၢင်ႈပဵၼ် ပုမ်ၵႂ်ႈၼမ်ႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ပိုၼ်းမၢၵ်ႇၽႃႈ

မၢၵ်ႇၽႃႈၼႆႉ ငဝ်ႈတႄႇမၼ်း လုၵ်ႉတီႈ ၵုၼ်ဢေးသျႃး မိူင်းဢိၼ်ႇတီးယႃး ပွတ်းၸၢၼ်း၊ မိူင်းမၢၼ်ႈ၊ မိူင်းၶႄႇသေ ၽႄႈၸွတ်ႇၵႂႃႇ ၵူႈတၢင်းယူႇ။ ပေႃးၶႆႈတူၺ်း ပိုၼ်းမၼ်းၸိုင် - မိူဝ်ႈပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 1(1st century) ၼၼ်ႉ ၸိူဝ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈ ႁွတ်ႈၽႅဝ်ထိုင်ၵႂႃႇ မိူင်းယူးရူပ်ႉ တမ်ႈတီႈ မိူင်းဢီႇတလီႇ ပွတ်းၸၢၼ်း မိူဝ်ႈၽွင်း ပၢၼ်ရေႃးမႃႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ပၢၼ်ၼၼ်ႉ ၶဝ်ပႆႇပေႃးၽုၵ်ႇၼမ်။ လုၵ်ႉတီႈၼၼ်ႈသေ ၶိုၼ်းသိုပ်ႇၽႄႈၵႂႃႇထိုင် တမ်ႈတီႈ မိူင်းပရႅတ်ႉသၢႆး၊ မိူင်းဢီႇရၵ်ႉ၊ မိူင်းဢီႇၵျီပ်ႉ မိူဝ်ႈၽွင်း 700 ဢေႇတီႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ လွင်ႈမၢၵ်ႇၽႃႈ ဢၼ်လႆႈႁၼ် တႅမ်ႈမၢႆ ၼႂ်းၽိုၼ်လိၵ်ႈၸဝ်ႉသေပိူၼ်ႈတႄႉ ပဵၼ်မိူဝ်ႈပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 10 တမ်ႈတီႈ ၼႂ်းလိၵ်ႈ ဢႃႇရၢပ်ႉ၊ ၶဝ်တႅမ်ႈဝႆႉ လွင်ႈၶဝ် ၽုၵ်ႇတူၼ်ႈမၢၵ်ႇၽႃႈ၊ လွင်ႈဝႃႈ တူၼ်ႈမၢၵ်ႇၽႃႈၼႆႉ ပဵၼ်တူၼ်ႈႁၢင်ႈၶိူင်ႈ ပုၼ်ႈတႃႇ ၼႂ်းသူၼ်မွၵ်ႇ ဢိတ်ႉသလၢမ်ႇၶဝ်ၼႆယဝ်ႉ။ ႁဵတ်းၼၼ် ၼႂ်းဝူင်ႈ ဢေႇတီႇ 1000 တေႃႇ 1150 တူၼ်ႈမၢၵ်ႇၽႃႈ ၸိူဝ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈၼႆႉ ၽႄႈၸွတ်ႇၵႂႃႇ ၼႂ်းၵႄႈ ၵမ်ႇၽႃႇ ဢႃႇရပ်ႉသေ ဢမ်ႇၵႃး ၽႅဝ်ထိုင်ပႃး ၸႄႈတွၼ်ႈ မဵတ်ႉထေးရီးယႃး (Mediterranean region) ပုၼ်ႉယဝ်ႉ။
မိူဝ်ႈၵၢင် ပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 15 မိူင်းယူးရူပ်ႉ တီႈၵျႅၼ်ႇၼူဝ်ဢႃႇ (Genoa) တႄႇၽုၵ်ႇ မၢၵ်ႇၽႃႈတင်းယႂ်ႇတင်းၼမ်ယဝ်ႉ။ ပီ 1493 ၶူဝ်ႇလၢမ်ႇပၢတ်ႉသ် ဢဝ်ၸိူဝ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈ ႁွတ်ႈၽႅဝ်ထိုင် တမ်ႈတီႈ မိူင်းဢမေႇရိၵ ၸွမ်းလူၺ်ႈ ၶၢဝ်းတၢင်ၢးမၼ်းယဝ်ႉ။ ၵူၼ်းၶိူဝ်း သပဵၼ်ႇၶဝ်ၵေႃႈ ပႅင်ႈၼင်ႇ ၶဝ်ၶႂၢၵ်ႈသိမ်းလႆႈ မိူင်းမႂ်ႇၶဝ်ၼၼ်ႉ ၶဝ်ဢဝ် ၸိူဝ်ႉမၢၵ်ႇၽႃႈၽႄႈၸွတ်ႇၵႂႃႇယူႇတင်းၼမ်။ ႁဵတ်းၼၼ် တူၼ်ႈမၢၵ်ႇၽႃႈၼႆႉ ပဵၼ်မႃး တူၼ်ႈၽုၵ်ႇသွမ်ႈ ႁၢင်ႈလီ၊ ပဵၼ်မႃး တူၼ်ႈမၢၵ်ႇယႃႈယႃယူႇ။ ပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 18 လႄႈ 19 တမ်ႈတီႈၸႄႈတွၼ်ႈ ၾေလႃႇရီႇတႃႇ လႄႈၶႃႇလီႇၽူဝ်းၼီးယႃး (မိူင်းဢမေႇရိၵ) ၽုၵ်ႇတူၼ်ႈမၢၵ်ႇၽႃႈ ယႂ်ႇယႂ်ႇလူင်လူင် ၵႂၢင်ႈၵႂၢင်ႈၵူင်ၵူင်ယဝ်ႉ။
ထိုင်မႃး 1747 James Lind ၶူင်သၢင်ႈ ႁဵတ်းပဵၼ်မႃး ယႃႈယႃဝီႇထိူဝ်ႇမိၼ်ႇၸီႇ ပုၼ်ႈတႃႇတေ ယူတ်းယႃပၼ် ရေႃးၵႃႇတၢင်းပဵၼ် ၵူၼ်းၸိူဝ်းဢမ်ႇသူႈလႆႈၵိၼ် ၽၵ်းယိူဝ်ႈၼၢင်းၶဵဝ် မိူၼ်ၸိူင်ႉၼင်ႇ ၵူၼ်းၸွမ်းႁိူဝ်းသၢင်းၽေႃးၶဝ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ယႃႈယႃဝီႇထႃႇမိၼ်ႇၸီႇၼႆႉ မၼ်းၽိူမ်ႉထႅမ်ပၼ် ထၢတ်ႈၽၵ်းယိူဝ်ႈၼၢင်းၶဵဝ် ဢၼ်ဢဝ် မၢၵ်ႇၽႃႈသေ ႁဵတ်းပဵၼ်မႃးၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ယၢမ်းလဵဝ် မၢၵ်ႇၽႃႈၼႆႉ ၽႄႈၸွတ်ႇၵႂႃႇ တင်းၵမ်ႇၽႃႇသေ ပဵၼ်မၢၵ်ႇဢၼ် ၵူၼ်းႁဝ်း ႁူႉၸၵ်းၵူႈၵေႃႉၵေႃႈ ဝႃႈလႆႈယဝ်ႉ။ မၢၵ်ႇၽႃႈၼႆႉ ၶဝ်ႈတၢင်းတိုဝ်း တႃႇတေသႂ်ႇၵိၼ်ၽၵ်း၊ တႃႇႁဵတ်းၼမ်ႉၽၵ်း၊ တႃႇတေႁဵတ်း ဢၼ်ၵူဝ်ႈ၊ ဢၼ်သႃႈလႄႈ လႆႈဝႃႈပဵၼ် မၢၵ်ႇဢၼ်ႁဝ်း ၶႂ်ႈၸႂ်ႉတိုဝ်းၵူႈဝၼ်းဝၼ်းယူႇ။ ၵၢၼ်ၽုၵ်ႇသွမ်ႈ မၢၵ်ႇၽႃႈၵေႃႈ ၶိုၼ်ႈယႂ်ႇမႃး ပၢၼ်သိုပ်ႇပၼ်သေ ယၢမ်းလဵဝ် ဢဝ်မၢၵ်ႇၽႃႈသေ ၵပ်းမၢၵ်ႇၸွၵ်း၊ မၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈ ၸိူဝ်းၼႆႉသေ ႁဵတ်းႁႂ်ႈပဵၼ်မႃး မၢၵ်ႇၽႃႈၵပ်း ႁႂ်ႈလုၵ်ႈယႂ်ႇ ႁႂ်ႈၼမ်ႉမၼ်း ၼမ်တိူဝ်းမႃးယူႇ။ ၼမ်ႉဝၢၼ်မၢၵ်ႇၽႃႈၼႆႉၵေႃႈ ၵူၼ်းၵူႈၵေႃႉၵေႃႉမၵ်ႉလႄႈ ထိုင်တီႈ ပေႃးလႆႈႁဵတ်းပဵၼ်တဝ်ႈ၊ ပဵၼ်ဢႅပ်ႇသေ သူင်ႇၶၢႆတင်းၵမ်ႇၽႃႇယူႇ။ မၢၵ်ႇၽႃႈၼႆႉ ၵူၼ်းၼႂ်းၵမ်ႇၽႃႇ ၸႂ်ႉတိုဝ်းၼမ်တႄႉတႄႉ။ ဢွၵ်ႇမႃးတၢၼ်ႇႁိုဝ်ၵေႃႈ ၸႂ်ႉတိုဝ်းမူတ်းၸွမ်း ၵူႈဝၼ်း ၵူႈလိူၼ် ၵူႈပီယူႇ။

ပီ 2007 သဵၼ်ႈမၢႆ မိူင်းသိပ်းမိူင်း ဢၼ်ၽုၵ်ႇဢွၵ်ႇ မၢၵ်ႇၽႃႈ ၼမ်သေပိူၼ်ႈၼႆႉတႄႉ ၼမ်ႉၼၵ်းတၢၼ်ႇ ႁိဝ်ႈၸင်ႈမၼ်း မီးၼင်ႇၼႆ- (1) မိူင်းဢိၼ်ႇတိယ 2,060,000 (2) မိူင်းမႅၵ်ႉသီႇၵူဝ်ႇ 1,880,000 (3) မိူင်းဢႃႇၵျိၼ်ႇတီးၼႃး 1,260,000 (4) မိူင်းပရႃႇၸီး 1,060,000 (5) မိူင်းသပဵၼ်ႇ 880,000 (6) မိူင်းၶႄႇလႅင် 745,100 (7) မိူင်းဢမႄႇရိၵၢၼ်ႇ 722,000 (8) မိူင်းထရၢၵ်ႉၶီႇ 706,652 (9) မိူင်းဢီႇရၢၼ်ႇ 615,000 (10) မိူင်းဢီႇထလီႇ 546,584 ၶွၼ်ႈလုမ်းၵၼ် (တၢၼ်ႇပွင်း) 13,032,388

ၶေႃႈၵႂၢမ်း ၽႃႈ ဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ (1) ပဵၼ်ၽႃႈ ဢၼ်ႁဝ်းႁူမ်ႇ ႁဝ်းမႆ။ (2) ပဵၼ်ၸုမ်ႈပဵၼ်ၽႃႈ ဢွၵ်ႇမႃး တီႈၽိဝ်ၼင်။ (3) ပွႆႇပႅတ်ႈ ၽႃႈပႅတ်ႈ မီးတီႈပွင်ႇ ၼင်ႇၼႆ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ဢၼ်တႆးႁဝ်းႁွင်ႉဝႃႈ "မၢၵ်ႇၽႃႈ" ဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉ ႁဝ်းသမ်ႉ ဢမ်ႇပွႆႇၽႃႈလႆႈသေ လႆႈ ယိပ်းတိုဝ်းဝႆႉယူႇ ၵူႈဝၼ်း ၵူႈဝူင်ႈယဝ်ႉ။