ၵူႇပလၢႆႇၶၢၼ်ႇ
ၵူႇပလၢႆႇၶၢၼ်ႇ (Kubai Khan) ၼႆႉ ပဵၼ်လုၵ်ႈၸၢႆး ထူဝ်လိဝ် (Tolui dead-1232) ၊ ၼႂ်းလုၵ်ႈသီႇၵေႃႉၼၼ်ႉ မၼ်းၸၢႆးပဵၼ် ၵေႃႉထူၼ်ႈသွင်သေ ၵိူတ်ႇမိူဝ်ႈ 1216 ။ ၸိုဝ်ႈမႄႈမၼ်း ႁွင်ႉဝႃႈ သေႃၵၵ်ႉတၼိပီႇၶိ (Sorghaghtani Beki)၊ မၼ်ၸၢႆးပဵၼ် လၢၼ်ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းလူင် ၵျိၼ်ႇၵျိတ်ႉၶၢၼ်ႇ (Genghis Khan) ဢၼ်ၽုင်းတၼ်းၶူဝ်း ယႂ်ႇလူင် ၼႂ်းၵူင်မိူင်းၵမ်ႇၽႃႇ ပွတ်းဢွၵ်ႇ။ ၽွင်းမိူဝ်ႈ ၵျိၼ်ႇၵျိတ်ႉၶၢၼ်ႇ ဢွင်ႇပႄႉသိုၵ်း တီႈမိူင်းၶႂႃႉရိမဵင်း Khwarizmain Empire သေ ပွၵ်ႈၶိုၼ်းမႃး ဝၢၼ်ႈၵဝ်ႇမိူင်းလင်ၼၼ်ႉ မၼ်းၸဝ်ႈမႃးယွင်ႈယေႃး လၢၼ်ဢွၼ်ႇမၼ်းသွင်ၵေႃႉ ဢၼ်ပဵၼ် မွင်ႉၶေႇ (Mongke) ဢိၵ်ႇ ၵူႇပလၢႆႇၶၢၼ်ႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ လွင်ႈဢၼ်ယွင်ႈယေႃးၼၼ်ႉတႄႉ လၢၼ်ၸၢႆးဢွၼ်ႇမၼ်း သွင်ၵေႃႉ ၵႂႃႇလိုပ်ႈထိူၼ်ႇ တီႈႁိမ်း ႁွင်ႈၼမ်ႉဢီလီ မိူဝ်ႈ 1224 ။ ၵူႇပလၢႆႇၶၢၼ်ႇ တိုၵ်ႉလႆႈဢႃႇယု ၵဝ်ႈၶူပ်ႇ၊ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ၶႃပီႈၼွင်ႉ မီးၼမ်ႉၵတ်ႉ ၵႂႃႇတိဢဝ်လႆႈ ပၢင်တၢႆးတူဝ်ၼိုင်ႈလႄႈပႄႉထိူၼ်ႇ တူဝ်ၼိုင်ႈ။ ပူႇၶဝ် သွၼ်ပၼ်ၶႃ ၽိင်ႈထုင်းမုင်ႇၵူဝ်း လွၵ်းလၢႆးၸႂ်ႉမိုဝ်းၼိဝ်ႉၵၢင်သေ ဢဝ်တၢႆတူဝ်သတ်း။ ဝၢႆးသေ သိုၵ်းမုင်ႇၵူဝ်း တိုၵ်းပႄႉလႆႈ မိူင်းၵျိင်း မိူဝ်ႈ 1236 ၼၼ်ႉ Ogedei ပၼ်ၸၢဝ်းၶိူဝ်း ထူဝ်လိဝ် လႆႈၵွၼ်းဢုပ်ႉ ၼႃႈတီႈႁေပၢႆး (Hebei) ဢၼ်မီး 80,000 လင်ႁိူၼ်းလႄႈ ၵူႇပလၢႆႇၶၢၼ်ႇ လႆႈၶိုၼ်းပုတ်ႈ ၵွၼ်းဢုပ်ႉ လင်ႁိူၼ်း 10,000 ။ ၵူႇပလၢႆႇၶၢၼ်ႇ မီးပၢႆးဝူၼ်ႉလၵ်းလႅမ် ၶိုၵ်ႉတွၼ်းသေ ၵုမ်းထိင်းလႆႈ ၵူၼ်းၸွႆႈပွင်ၵၢၼ်မၼ်း- ၸဵမ်မိူဝ်ႈၸဝ်ႉၼၼ်ႉ ၵူႇပလၢႆႇၶၢၼ်ႇ ၶဝ်ႈၸႂ်ၼိူဝ် လွင်ႈၾိင်ႈငႄႈၶႄႇသေ မီးလွင်ႈၼပ်ႉယမ် ၸၼ်ၸႂ်မၼ်းတႄတႄႉ။ မၼ်းၽိတ်ႈမွၵ်ႇ မုၼ်ၸဝ်ႈၶႄႇ ႁၢႆးယွၼ်ႇ (Haiyun) ဢၼ်ယူႇသဝ်း မိူင်းၶႄႇၽၢႆႇႁွင်ႇ ႁႂ်ႈမိူဝ်းၽႄႈ သႃႇသၼႃႇ တီႈ မုင်ႇၵူဝ်းလီးယႃးယူႇ။ မိူဝ်ႈမၼ်းႁူပ်ႉထူပ်း ႁၢႆးယွၼ်ႇ မိူဝ်ႈ 1242 ၼၼ်ႉ မၼ်းၸွပ်ႇထၢမ် လွင်ႈဝႃႇတပုတ်ႉထၸဝ်ႈယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈႁၢႆးယွၼ်ႇ တၢင်ႇပၼ်ၸိုဝ်ႈလုၵ်ႈၸၢႆးမၼ်း ဢၼ်ၵိူတ်ႇ မိူဝ်ႈ 1243 ၼၼ်ႉ ႁႂ်ႈႁိၵ်ႈဝႃႈ ၸဵင်းၵျိင်း (Zenjin) ပွင်ႇဝႃႈ ၶမ်းၸႅတ်ႈ။ ၸဝ်ႈႁၢႆးယွၼ်ႇ ဢဝ်ၵူႇပလၢႆႇၶၢၼ်ႇ သိုပ်ႇမိုတ်ႈပၼ် ဝႃႇတထႃႇဢူဝ်ႇလူးၵွၼ်ႇ။ ဝၢႆးသေ ၸဝ်ႈႁၢႆးယွၼ်ႇ ပွၵ်ႈမိူဝ်းၶိုၼ်း မိူင်းၶႄႇပီႇၵိၼ်းယဝ်ႉ လိဝ်ႉပိင်းၸွင်ႈ ဢၼ်မေႃ တႅမ်ႈႁၢင်ႈ၊ မေႃတႅမ်ႈႁၢင်ႈၽႅၼ်ႇလိၼ်၊ မေႃတႅမ်ႈဝွၵ်း၊ လူင်ႉလႅၼ်ႇပၢႆးၼပ်ႉၼၼ်ႉ မႃးပဵၼ် ၽူႈပၼ်တၢင်းၶႆႈၸႂ် ၵူႇပလၢႆႇၶၢၼ်ႇယူႇ။ ၵူႇပလၢႆႇၶၢၼ်ႇ ပၼ်ၼႃႈတီႈ ၵူၼ်းၸၢဝ်းၶိူဝ်းတၢင်ႇဢၼ် လီလီငၢမ်းငၢမ်းယူႇ။ မၼ်းမီးၺၢၼ်ႇ မေႃႁိဝ်ႈၸင်ႈ ၼင်ႇႁိုဝ် ၵူၼ်းမိူင်းလႄႈ ၽူႈဢုပ်ႉပိူင်ႇ တေၶဝ်ႈဢွၵ်ႇၵၼ် တင်းမုင်ႇၵူဝ်းလႄႈတႃႇတႃႇ။https://commons.wikimedia.org/wiki/File%3AFleet_of_Kublai_Khan.JPG
တိုၵ်းပႄႉလႆႈ မိူင်းၶႄႇပွတ်းႁွင်ႇ
[မႄးထတ်း | မႄးထတ်းငဝ်ႈငႃႇ]1251 မွင်ႉၶေႇ ၶိုၼ်ႈပဵၼ် ၸဝ်ႈၸွမ်မိူင်းမုင်ႇၵူဝ်းသေ ၸင်ႇဢဝ် ၼွင်ႉၸၢႆးမၼ်း ၵူႇပလၢႆႇၶၢၼ်ႇလႄႈ မႁမတ်ႉ ယလဝတ်ႉၶျ် (Mahmud Yalavach) သူင်ၵႂႃႇ မိူင်းၶႄႇ။ ၵူႇပလၢႆႇၶၢၼ်ႇ ႁပ်ႉဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်း ၽူႈတၢင်တူဝ်ၸဝ်ႈၶုၼ်သေ ၵႂႃႇတီႈ ၽၢႆႇႁွင်ႇမိူင်းၶႄႇ၊ မၼ်းၶၢႆႉ တပ်ႉသိုၵ်းမၼ်း မႃးဝႆႉတီႈ ၵၢင်မိူင်း မုင်ႇၵူဝ်းၶဝ်။ ၽွင်းမိူဝ်ႈ မၼ်းႁပ်ႉဢဝ် ပုၼ်ႈၽွၼ်း ၽူႈတၢင်တူဝ်ၶုၼ် ဢၼ်မီးသုၼ်ႇ ဢုပ်ႉဝၢၼ်ႈမိူင်း ၸိူင်ႉၼင်ႇၶုၼ်ၼၼ်ႉ မၼ်းၶိုင်သၢင်ႈ ႁၢင်ႈပွင်ပၼ် ဢွင်ႈတီႈ မၼ်းၵွၼ်းဢုပ်ႉၼၼ်ႉ ႁႂ်ႈၶႅမ်ႉလႅပ်ႈယူႇ၊ ႁဵတ်းပၼ် ႁႂ်ႈပၢႆးၽုၵ်ႇသွမ်ႈ တီႈမိူင်းႁေႈၼၼ်ႈ ႁႂ်ႈၶိုၼ်ႈယႂ်ႇ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉ ႁဵတ်းႁႂ်ႈ လွင်ႈယူႇသဝ်းၵူၼ်းမိူင်း ႁႂ်ႈၶိုၵ်ႉတွၼ်း။ တၢင်းႁဵတ်းတၢင်းသၢင်ႈမၼ်း ၸိူဝ်းၼႆႉ ႁဵတ်းႁႂ်ႈပိူၼ်ႈ ယွင်ႈယေႃးမၼ်းသေဢမ်ႇၵႃး မၼ်းၵွႆတင်ႈပၼ် ၸၢဝ်းၶိူဝ်းၶုၼ် ယႂၢၼ်ႇ (Yuan Dynasty) လူးၵွၼ်ႇ။ ထိုင်မႃး 1252 ၵူႇပလၢႆႇၶၢၼ်ႇ ႁၼ်တၢင်းၸုတ်ႈယွမ်း ပလဝၢတ်ႉၶျ် လွင်ႈဢၼ်မၼ်း ဢမ်ႇဝႆႉၼမ်ႉၼၵ်းၼိူဝ် ၸၢဝ်းၶႄႇ ဢၼ်ႁဵတ်းၵၢၼ် ႁူမ်ႈၵၼ်။ ဢိၵ်ႇလူၺ်ႈ လွင်ႈဢၼ်မၼ်း တႅပ်းတတ်းတြႃး ဢမ်ႇမၢၼ်ႇမႅၼ်ႈသေ လႃႈလီႈပၼ်တၢမ်ႇတၢႆပိူၼ်ႈၸိူဝ်းၼၼ်ႉလႄႈ ၸၢဝ်ႇပီႉ (Zhao Bi) ၸွႆႈထႅမ်မၼ်းသေ ၶႂ်ႈႁိမ်ဢဝ် ပလၢင်ႇလူင်ဝၢၼ်ႈမိူင်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၵွပ်ႈၼၼ် ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းလူင် မွင်ႉၶေႇ ၸင်ႇထွၼ်မၼ်းဢွၵ်ႇပႅတ်ႈ ၼႂ်းၸၼ်ႉၵၢၼ်။
တိုၵ်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈ
[မႄးထတ်း | မႄးထတ်းငဝ်ႈငႃႇ]ထိုင်မႃး 1253 ၵူႇပလၢႆႇၶၢၼ်ႇ လႆႈႁပ်ႉၶေႃႈၸိသင်ႇ ၵႂႃႇတိုၵ်း ယူႇၼၢၼ်ႇလႄႈ မၼ်းတုၵ်းယွၼ်း ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းတႃႇလီး (ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းယူႇၼၢၼ်ႇ) ႁႂ်ႈၽွမ်ႉၸႂ်ၵၼ်ၼႆသေ သူင်ႇၽူႈတၢင်တူဝ်မၼ်း ၵႂႃႇဢုပ်ႇၵၼ်။ ၶုၼ်တႃႇလီး ဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၶုၼ်ၵဝ်ႉ (Gao) သမ်ႉဢဝ်တၢႆပႅတ်ႈ ၽူႈတၢင်တူဝ်မုင်ႇၵူဝ်းၶဝ်ယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉၼၼ် ၵူႇပလၢႆႇၶၢၼ်ႇ ၸင်ႇၽႄတပ်ႉမၼ်း ပဵၼ်သၢမ်ၸုမ်းသေ တိုၵ်းပႅတ်ႈတႃႇလီး(ၼွင်ဢေႁႆႈ)။ ၸုမ်းၼိုင်ႈ ၶီႇသိုၵ်းမႃးၽၢႆႇဢွၵ်ႇသေ ၶဝ်ႈၸူးသိုဝ်ႈၶျွၼ်း (Cichuan)(13)။ ၸုမ်းသွင် ဢၼ်ယူႇၽၢႆႇတႂ်ႈ ၶုၼ်သိုၵ်းဢုယၢင်ႇၶတၢႆး (Uryankhadai) ၼၼ်ႉ ၶိုၼ်ႈသိုၵ်း မႃးၸွမ်းလွႆ ၽၢႆႇတူၵ်းသိုဝ်ႈၶျွၼ်းသေ လိူၵ်ႈဢဝ် သဵၼ်ႈတၢင်း ဢၼ်ယၢပ်ႇလူင်။ ၵူႇပလၢႆႇၶၢၼ်ႇတႄႉ ဢွၼ်သိုၵ်းမၼ်း ၵႂႃႇၽၢႆႇၸၢၼ်း ၽၢႆႇတၢင်းမီးပၢင်ႇယိူဝ်ႈၶဵဝ်လူင်သေ ၵႂႃႇႁူပ်ႉၸုမ်းသိုၵ်းမၢႆၼိုင်ႈ။ ၽွင်းမိူဝ်ႈ ဢုယၢင်ႇၶတၢႆး လုၵ်ႉၽၢႆႇႁွင်ႇ ၶီႇသိုၵ်းမႃးၸွမ်းၽင်ႇၼွင်ၼၼ်ႉ ၵူႇပလၢႆႇၶၢၼ်ႇ ၶဝ်ႈတိုၵ်းသိမ်းဢဝ် ဝဵင်းတႃႇလီးယဝ်ႉ ၵႅၼ်ႇၶႄပၼ် ၵူၼ်းမိူင်းသေ ႁႅမ်တၢႆပႅတ်ႈ ၸိူဝ်းဢဝ် ၽူႈတၢင်တူဝ်မၼ်းတၢႆၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၶုၼ်တႃႇလီး ၵေႃႉလိုၼ်းသုတ်း ဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ တႂၢင်ႇသျိင်းသိုဝ်ႈ (Duan Xingzhi) ၸင်ႇၵွမ်းၸူး ႁဵတ်းပဵၼ် လွင်ႈငမ်းယဵၼ် တမ်ႈတီႈ ၶုၼ်မုင်ႇၵူဝ်းမွင်ႉၶေႇသေလႄႈ ၶိုၼ်းႁပ်ႉဢဝ် ပုၼ်ႈၽွၼ်းၵွၼ်းဢုပ်ႉ ၸေႈတွၼ်ႈမၼ်းယူႇ။ (14) ဝၢႆးၵူႇပလၢႆႇၶၢၼ်ႇ ပွၵ်ႈမိူဝ်းၵႂႃႇ လွင်ႈလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ ၸုမ်းဢွၼ်ႇၸုမ်းဢိတ်း ၶိုၼ်းမီးမႃးယဝ်ႉ။ ထိုင်မႃး 1255, 1256 ၶုၼ်တႃႇလီးတႂၢင်ႇသျိင်းသိုဝ်ႈ လႆႈၶိုၼ်းဢွၼ်ႁူဝ် တပ်ႉလူင် မုင်ႇၵူဝ်းသေ ႁဵတ်းႁႂ်ႈ ယူႇၼၢၼ်ႇတင်းသဵင်ႈ ငိမ်းယဵၼ် လွင်ႈသိုၵ်းသိူဝ်ယဝ်ႉ။ (15)