ၵျိၼ်းၻၢၼ်းၵျူဝ်း၊ ၶုၼ်သိုၵ်းလူင်

ၶုၼ်သိုၵ်းလူင် ၵျိၼ်းၻၢၼ်းၵျူဝ်း

ၶုၼ်သိုၵ်းလူင် ၵျိၼ်းၻၢၼ်းၵျူဝ်း-Danjou

ၵမရူၼ်း (Camarone) တီႈမိူင်းပႅင်ႇသဵတ်ႈ လိူၼ်ဢေႇပရၼ်ႇ(လ်) (30)ဝၼ်း (30th April)ၵူႈပီ ပဵၼ်ဝၼ်းပၢင်ပွႆး ၵမရူၼ်း (Camarone day)။ ပဵၼ်ဝၼ်း တပ်ႉသိုၵ်းပႅင်ႇသဵတ်ႈၵူၼ်းၼွၵ်ႈမိူင်း (French Foreign Legion)ၶဝ် တၵ်ႉယမ်၊ ယုၵ်ႉယွင်ႈ ၽူႈႁတ်းႁၢၼ်ၶဝ် ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
တပ်ႉပႅင်ႇသဵတ်ႈၵူၼ်းၼွၵ်ႈမိူင်းၼႆၼၼ်ႉ မိူဝ်ႈပၢၼ်ၼၼ်ႉ ပႅင်ႇသဵတ်ႈဢဝ်ၵူၼ်းမိူင်း ႁဵတ်းသိုၵ်းၶဝ်။ သိုၵ်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉ တပ်ႉသိုၵ်း ႁပ်ႉဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်းၶဝ်ဝႆႉ ၵူႈယိူင်ႈ။ ၶဝ်ၶၢမ်ႇသိတ်ႉၸႃႇတေႃႇ တပ်ႉသိုၵ်းၵူၺ်း။ ဢမ်ႇၶၢမ်ႇသိတ်ႉၸႃႇတေႃႇမိူင်း။
ဝၼ်းပွႆးၵမရူၼ်း (Camarone day) ပဵၼ် ဝၼ်းမၢႆတွင်း ဢၼ်တပ်ႉသိုၵ်းပႅင်ႇသဵတ်ႈ ၵူၼ်းၼွၵ်ႈမိူင်း ဢမ်ႇယွမ်းၵၢၼ်ႉသေ တိုၵ်းၶိုၼ်း မႅၵ်ႇသီႇၵႅၼ်ႇ(Mexican) တီႈဝၢၼ်ႈ ၵမရူၼ်း(Camaron)၊ မိူင်းမႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇ (Mexico) မိူဝ်ႈ 30.4.1863 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ပဵၼ်ဝၼ်း ဢၼ်လီဢဝ်ႁဵတ်း ပိူင်တႅၵ်ႈလီ တႃႇတပ်ႉသိုၵ်းၶဝ်၊ ပဵၼ်ဝၼ်း သိုၵ်းတင်းလၢႆ ၵိုင်ႇလီတွင်းၵိုမ်းဝႆႉတႃႇသေႇ ၼႆလႄႈ ၶဝ်ၸင်ႇႁဵတ်း ပၢင်ပွႆးၵမရူၼ်းယဝ်ႉ။ ၼႂ်းပၢင်ပွႆးတပ်ႉသိုၵ်းၼၼ်ႉ မိုဝ်းပွမ်ၶွၼ်ၼိုင်ႈ ဢၼ်ဢဝ်မႆႉႁဵတ်းဝႆႉၼၼ်ႉ ပဵၼ်သၢႆၸႂ်ယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈဢမ်ႇပဵၼ် ပွႆးမိုဝ်းပွမ်ၼၼ်ႉ ဝႆႉၼႂ်းႁွင်ႈၼႄပိုၼ်းသေ ဝၼ်းပွႆးၼၼ်ႉတႄႉ ၽူႈမီးၸၼ်ႉ ဢၼ်ၵတ်ႉၶႅၼ်ႇသေပိူၼ်ႈ ၵေႃႉၼိုင်ႈ ႁွပ်ႇတိူၵ်ႈသႂ်ႇမိုဝ်းပွမ်ၼၼ်ႉ ဢွၵ်ႇမႃးၼႂ်းပၢင်ပွႆး ပၼ်ႁႂ်ႈသိုၵ်းတင်းသဵင်ႈ တၵ်ႉယမ်ယူႇယဝ်ႉ။
ဝၢႆးပၢင်ၶိုၼ်ႈသိုၵ်းယဝ်ႉ မီးပၢင်လဵင်ႉၼမ်ႉၼဵင်ႈ၊ ၵေႃႇၽီႇၵၼ်။ ၽူႈမီးၸၼ်ႉယႂ်ႇ ႁဵတ်းလဵင်ႉ လုၵ်ႈၼွင်ႉၸၼ်ႉလဵၵ်ႉ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဝၼ်းၼႆႉ ပဵၼ်ဝၼ်းယုၵ်ႉယွင်ႈ ၵေႃႉသိုၵ်းႁတ်းႁၢၼ် ဢၼ်ယၢမ်ႈၸုၼ်ႉသုၼ်ႇတူဝ်သေ တိုၵ်းတႃႇသိုၵ်းတင်းၼမ် ႁႂ်ႈလွတ်ႈၽေးသေ ပႄႉသိုၵ်းမႃး ၼၼ်ႉၼႆယဝ်ႉ။
ပၢင်တိုၵ်း တီႈဝၢၼ်ႈၵမရူၼ်း(Camerone) ပဵၼ်ပၢင်တိုၵ်း ဢၼ်တပ်ႉပႅင်ႇသဵတ်ႈၵူၼ်းၼွၵ်ႈမိူင်းၶဝ် ဝႆႉပဵၼ်ပၢင်တိုၵ်း ဢၼ်ဢမ်ႇလိုမ်းလႆႈလႄႈ ဢဝ်ပဵၼ် တီႈတႅၵ်ႈလီတႃႇၶဝ် တေႃႇထိုင်ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉယဝ်ႉ။

ပႅင်ႇသဵတ်ႈ ၶဝ်ႈတိုၵ်း မႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇ

မႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇၼၼ်ႉ တင်ႈတႄႇလႆႈလွတ်ႈလႅဝ်း တႂ်ႈမိုဝ်းၸပဵင်ႇ (Spain) မႃး ၼႂ်းၸူဝ်ႈပီ(1821-1957)ၼၼ်ႉ မီးၸုမ်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈ (50)ၸုပ်ႈ။ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၵမ်ႈၽွင်ႈ ၶိုၼ်ႈဢုပ်ႉၼင်ႇ ၸဝ်ႈဢႃႇၼႃႇ။ ၵမ်ႈၽွင်ႈဢုပ်ႉ ပိူင်ႇၼင်ႇ ပိူင်မိူင်းၸွမ်ၸိုင်ႈ ဢၼ်ၵူၼ်းၼမ်လိူၵ်ႈတၢင်ႇ။ ၵေႃႉၼိုင်ႈသမ်ႉ ဢုပ်ႉပိူင်ႇၼင်ႇ ပိူင်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းၼႆယဝ်ႉ။
ၸႂ်ႉပိူင်ၼင်ႇႁိုဝ်ၵေႃႈယႃႇ ပၢႆးဝူၼ်ႉဢမ်ႇမိူၼ်လႆႈလႄႈ လႆႈပဵၼ်(2)ၸုမ်း (2)ၽၢႆႇတႃႇသေႇ။ ၸုမ်းထိင်းသိမ်းပိူင်ၵဝ်ႇ(Consevatives) သမ်ႉဢမ်ႇၶႂ်ႈလႅၵ်ႈလၢႆႈ လွၵ်းလၢႆးႁဵတ်းသၢင်ႈ။ ၶႂ်ႈႁဵတ်းၼင်ႇပိူင်ၵဝ်ႇ။ ၶႂ်ႈဢဝ်သႃႇသၼႃႇၶရိတ်ႉ ဢၼ်ပဵၼ်ၵိူင်းၵႅတ်ႉꨢႀူဝ်ႇလိၵ်ႉ(Catholic)ၼၼ်ႉ ၶဝ်ႈႁူမ်ႈၼႂ်း ၵၢၼ်ဢုပ်ႇပိူင်ႇ။ ႁႂ်ႈၸိူဝ်းႁၢပ်ႇၵၢၼ်သႃႇသၼႃႇလႄႈ ၸုမ်းႁၢပ်ႇၵၢၼ်သိုၵ်း ၶဝ်လွတ်ႈၶွၼ်ႇ။ ႁႂ်ႈလႆႈသုၼ်ႇလိူဝ်၊ ယူႇၽၢႆႇၼိူဝ်ၸိူဝ်ႉၶိူဝ်း ဢၼ်လိူတ်ႈၽႃႇၶိုင်ႈလႄႈ ၸၢဝ်းၶိူဝ်းၵူၼ်းၵိုၵ်းမိူင်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၵမ်ႈၽွင်ႈ ၶႂ်ႈတင်ႈပိူင်ဢုပ်ႉပိူင်ႇ ၶုၼ်ႁေႃၶမ်း ၼင်ႇယေႃးရူပ်ႉ (Europe) ပၢၼ်ၼၼ်ႉ။ ၽၢႆႇပၢႆးဝူၼ်ႉမႂ်ႇ (liberal)ၶဝ် သမ်ႉဢမ်ႇၶႂ်ႈႁႂ်ႈၸုမ်းသႃႇသၼႃႇ ၶဝ်ႈယုင်ႈၵၢၼ်မိူင်း။ ၵူၼ်းမိူင်းၵူႈၵေႃႉ ႁႂ်ႈမီးသုၼ်ႇပဵင်းၵၼ် ၼႆယဝ်ႉ။
ယွၼ်ႉတၢင်းႁၼ်ထိုင် ဢမ်ႇမိူၼ်ၵၼ်လႄႈ တူၵ်းလူင်းၵၼ်ဢမ်ႇလႆႈသေ ၼႂ်းၸူဝ်ႈ (1858-1860) ၼၼ်ႉ ပဵၼ်သိုၵ်းၼႂ်းမိူင်းတေႃႇၵၼ်မႃး။ မိူဝ်ႈ 1860 ၿႅၼ်ႇၼီႇတူဝ်ႇၵျေႃးရႅတ်ႉ(ၸ်) (Benito Juarez) ၽၢႆႇပၢႆးဝူၼ်ႉမႂ်ႇၶဝ် လႆႈၶၢမ်ႇလိူၵ်ႈပဵၼ် ၸွမ်ၸိုင်ႈမိူင်းမႃး။ ၶဝ်ပိုၼ်ၽၢဝ်ႇဝႃႈ ယွၼ်ႉလႆႈပဵၼ် သိုၵ်းၼႂ်းမိူင်းတေႃႇၵၼ်မႃးလႄႈ ဝၢၼ်ႈမိူင်းလူႉယႂ်ႇသုမ်းၼမ်။ တေလႆႈမူၼ်ႉမႄးပူၵ်းပွင်ဝၢၼ်ႈမိူင်းလႄႈ ၶီႈငိုၼ်းၼီႈ လူဝ်ႇလႆႈပၼ် ၼွၵ်ႈမိူင်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉ တေပႆႇၸၢင်ႈတႅၼ်း။ တေလႆႈႁႂ်ႈ ပႂ်ႉဝႆႉ(2)ပီ ၼႆလႄႈ လႆႈပဵၼ်မႃး လွင်ႈတၢင်းၸဝ်ႈၼီႈၼွၵ်ႈမိူင်းၼင်ႇ ၸပဵင်ႇ၊ ပႅင်ႇသဵတ်ႈ၊ ဢင်းၵိတ်ႉ ဢမ်ႇပေႃးၸႂ်သေ ၽွမ်ႉၵၼ်ၶဝ်ႈတိုၵ်း မႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
December 1861 တပ်ႉႁိူဝ်းၸပဵင်ႇ ၶဝ်ႈသိမ်း ဝဵင်းတႃႈႁိူဝ်းဝီႇရႃႇၶရူး(ၸ်) (Vera Cruz)လႄႈ မႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇ။ January 1862 တပ်ႉပႅင်ႇသဵတ်ႈလႄႈ တပ်ႉဢင်းၵိတ်ႉ မႃးၸွႆႈၸပဵင်ႇ။ သိုၵ်းဢူၺ်းလီသၢမ်မိူင်း ၶိုၼ်ႈသိမ်းဝဵင်း ဢူဝ်ႇရီႇၸႃႇၿႃႇ (Orizaba)ထႅင်ႈ။ ၶဝ်ဢၢၼ်းဢဝ် ႁႅင်းသိုၵ်း လွၵ်ႇယွၼ်း ၼီႈ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ႁူႉဝႃႈ ပႅင်ႇသဵတ်ႈ တေသိမ်းဢဝ်မႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇသေ တၢင်ႇလူင်ပွင်ၸိုင်ႈမႂ်ႇ ဢၼ်ယူႇတႂ်ႈမိုဝ်းၶဝ်ၼႆလႄႈ April 1862 ၼၼ်ႉ ၸပဵင်ႇလႄႈဢင်းၵိတ်ႉ ထွၼ်သိုၵ်းၶဝ် ဢွၵ်ႇမိူဝ်းပႅတ်ႈ။ ၸုမ်းဢူၺ်းလီၵေႃႈ လႆႈလူႉၵႂႃႇ။ သိုၵ်းပႅင်ႇသဵတ်ႈ တိုၵ်းမႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇယူႇထႅင်ႈ (16)ပီ (1861 -1877) ။ တပ်ႉပႅင်ႇသဵတ်ႈ ဢဝ်ဝဵင်းဝီႇရႃႇၶရူး(ၸ်) (Vera Cruz) ပဵၼ်ငဝ်ႈငုၼ်းၶဝ်သေ သူင်ႇတပ်ႉလိၼ်ၶဝ် ၶဝ်ႈတိုၵ်း မႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇ (Mexico) ယဝ်ႉ။

ပၢင်တိုၵ်း ပိဝ်ႇၿလႃႇ (Puebla)

ဝဵင်းပိဝ်ႇၿလႃႇ(Puebla)ၼၼ်ႉ ၵႆယၢၼ် ဝဵင်းငဝ်ႈမိူင်းလူင်မႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇ (Mexico City) (81)လၵ်း၊ ယၢၼ်တႃႈႁိူဝ်း ဝီႇရႃႇၶရူး(ၸ်)(Vera Cruz) မွၵ်ႈ(200)လၵ်းသေ မီးၼိူဝ်သဵၼ်ႈတၢင်းၵႂႃႇၸူး မႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇ ယူႇယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉၼၼ် ဝဵင်းပိဝ်ႇၿလႃႇ ပဵၼ်ဝဵင်းလမ်ႇလွင်ႈလႄႈ ပႅင်ႇသဵတ်ႈ တေလႆႈတိုၵ်းဢဝ် ဢွၼ်တၢင်းပိူၼ်ႈသုတ်းယဝ်ႉ။
ပီ 1862 ၵိၼ်မိူင်းလူင် ၶျႃး(လ်)လူဝ်ႇရႅၼ်းၸႅတ်ႉ(ၸ်) (Count Charles Lorencez) ၵွၼ်းသိုၵ်းပႅင်ႇသဵတ်ႈ (6,000) တိုၵ်းပိဝ်ႇၿလႃႇ။ ၽူႈၵွၼ်းသိုၵ်းၵေႃႉၼႆႉဝႃႈ မၼ်းပဵၼ်ၶိူဝ်းၶုၼ်လႄႈ ထၢင်ႇၶိုၵ်ႉတူဝ်ၵဝ်ႇ။ သမ်ႇမႅၼ် သေလၢတ်ႈဝႃႈ ၵူၼ်းႁူၵ်းႁဵင်မၼ်းၼႆႉၵူၺ်းၵေႃႈ တေသိမ်းဢဝ် မိူင်းမႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇလႆႈ တင်းမိူင်း ၼႆယဝ်ႉ။
ၽၢႆႇ မႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇသမ်ႉ ႁႂ်ႈၸွမ်သိုၵ်းၼုမ်ႇ(ဢႃႇယု 33 ပီ) ၹႃႇရႃႇၵူဝ်းၸႃး (General Zaragoza) ၵွၼ်းသိုၵ်းသေ ၵႅတ်ႇၶႄဝဵင်းပိဝ်ႇၿလႃႇ (Puebla)။
မိူဝ်ႈႁူႉဝႃႈ ပႅင်ႇသဵတ်ႈ မီးၶိူင်ႈၵၢင်ႇၶိုၵ်ႉၶႅမ်ႉလိူဝ်၊ ႁႅင်းၵူၼ်းၼမ်လိူဝ်ၶဝ်(2) ပုၼ်ႈၼႆၼၼ်ႉ ၹႃႇရႃႇၵူဝ်းၸႃး ဢမ်ႇသူႈၶဵၼ်။ ၵႅတ်ႇၶႄဝဵင်းဝႆႉ ႁႂ်ႈၵႅၼ်ႇၶႅင်။ ဢမ်ႇႁႂ်ႈၶဵၼ် လႆႈလိုဝ်ႈသဝ်းၼၼ်ႉ ဢဝ်လၢႆးသိုၵ်းမုတ်း တိုၵ်းယွၵ်ႇ။ ပွႆႇၶၢဝ်ႇၽၢင်းဝႃႈ ၵူၼ်းၼႂ်းဝဵင်း ၵမ်ႉၼမ် ပဵၼ်ပၢႆးဝူၼ်ႉၵဝ်ႇလႄႈ ႁၼ်လီ ႁပ်ႉတွၼ်ႈပႅင်ႇသဵတ်ႈယူႇ။ ၸိူဝ်းႁူဝ်ၶႅင်ဢိတ်းဢွတ်းၵူၺ်း ၶႂ်ႈတိုၵ်းၶိုၼ်း ပႅင်ႇသဵတ်ႈ ၼႆယဝ်ႉ။
ၽူႈၵွၼ်းသိုၵ်းပႅင်ႇသဵတ်ႈ လူဝ်ႇရႅၼ်းၸႅတ်ႉ ၸႂ်ယႂ်ႇၶိူင်ႈလူင်မၼ်း။ ႁႂ်ႈ ဝဵင်းဢူၼ်ႈလႄႈ ဢဝ်ၶိူင်ႈလူင် ယိုဝ်းသႂ်ႇဝဵင်းသေ ၶိုၼ်ႈတိုၵ်းၽၢႆႇႁွင်ႇဝဵင်း ၽၢႆႇလဵဝ်။ ၼႂ်းဝဵင်းၵေႃႈ ၶွၼ်ႈႁႅင်းၽၢႆႇလဵဝ်သေ ၵႅတ်ႇၶႄလႆႈလႄႈ ဝဵင်း ဢမ်ႇတူၵ်းသုမ်း။
မိူဝ်ႈလႆႈႁၼ်ဝႃႈ ဝဵင်းဢမ်ႇတႅၵ်ႇ၊ သိုၵ်းၽၢႆႇမၼ်း ႁိူဝ်ႉမွႆႈၼႅၼ်ႇယဝ်ႉၼၼ်ႉ ၼင်ႇႁိုဝ်တေလႆႈလိုဝ်ႈသေ သၢင်ႈႁႅင်းၶိုၼ်းလႄႈ လူဝ်ႇရႅၼ်းၸႅတ်ႉ သင်ႇသိုၵ်းမၼ်းထွႆ။ မိူဝ်ႈလႆႈႁၼ်ၶဵၼ်ထွႆၼၼ်ႉ ၹႃႇရႃႇၵူဝ်းၸႃး ဢွၼ်သိုၵ်းမၼ်း လိုပ်ႈလူၺ်းတိုၵ်းလႄႈ ပႅင်ႇသဵတ်ႈလူႉယႂ်ႇသုမ်းၼမ်တႄႉတႄႉ။ ဝၼ်း 5 May 1862 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
မႅၵ်ႉသီႇၵႅၼ်ႇၶဝ် ဢဝ်ဝၼ်းၼၼ်ႉ ႁဵတ်းပွႆးဢွင်ႇပႄႉသိုၵ်း(Cinco de Mayo)မႃး ၵူႈပီ တေႃႇထိုင်မိူဝ်ႈလဵဝ်ယဝ်ႉ။ ပၢင်ပွႆးၼၼ်ႉ ႁဵတ်းၼႂ်းမိူင်း မႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇၵူၺ်း ဢမ်ႇၵႃး တီႈမႅၵ်ႇသီႇၵႅၼ်ႇ (Mexican) ၶဝ်ယူႇသဝ်းၼမ်ၼၼ်ႉ ၶဝ်ဢွၼ်ၵၼ်ႁဵတ်းပၢင်ပွႆး မိူဝ်ႈဝၼ်း 5th May ၵူႈပီယဝ်ႉ။

ပၢင်တိုၵ်းၵမရူၼ်း

လွင်ႈပႄႉသိုၵ်းၼၼ်ႉ ဢမ်ႇတၼ်းလႆႈၸၢမ်ႇႁိုင်။ ပႅင်ႇသဵတ်ႈ လႅၵ်ႈလၢႆႈႁႂ်ႈ ၸွမ်သိုၵ်းလူင်ဢီးလီၽႅတ်ႉတရဵတ်ႉၾေႃးရေး (General Elie Frédéric Forey) ၶိုၼ်ႈပဵၼ်ၵွၼ်းသိုၵ်းယဝ်ႉ ဢွၼ်ႁႅင်းသိုၵ်း (30,000)ၶိုၼ်ႈတိုၵ်းထႅင်ႈ။ ၼင်ႇႁိုဝ် တေဢမ်ႇလႆႈသွၼ်ႇၽိတ်း ၼင်ႇၽူႈၵွၼ်း သိုၵ်းၵေႃႉၵဝ်ႇလႄႈ ၾေႃးရေး ႁၢင်ႈႁႅၼ်းလီလီယဝ်ႉ လွမ်ႉတိုၵ်းဝဵင်း ပိဝ်ႇၿလႃႇထႅင်ႈ မိူဝ်ႈ 22.2.1863 ။ ၼႂ်းဝဵင်းၵေႃႈ ၶၢမ်ႇတိုၵ်းၶိုၼ်း ႁၢဝ်ႉႁႅင်းလႄႈ ၽၢႆႇပႅင်ႇသဵတ်ႈၶဝ် လႆႈလွမ်ႉ ဝဵင်းဝႆႉတင်းႁိုင်။ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ ၶိူင်ႈထႅမ်သိုၵ်း ၽၢႆႇပႅင်ႇသဵတ်ႈ ဢၼ်ပဵၼ် ၶဝ်ႈၼမ်ႉ တၢင်းၵိၼ်၊ မၢၵ်ႇမိုဝ်ႉၸိုၼ်းယၢမ်း လူတ်းယွမ်းလႄႈ ယွၼ်းငဝ်ႈငုၼ်းၶဝ် တီႈဝီႇရႃႇၶရူး(ၸ်)ၼၼ်ႉ သူင်ႇပၼ်ဝႆးဝႆး ၼႆယဝ်ႉ။
ငဝ်ႈငုၼ်းၶဝ်တီႈ ဝီႇရႃႇၶရူး(ၸ်)ၵေႃႈ ႁၢင်ႈႁႅၼ်းၶိူင်ႈလူင်တႃႇယိုဝ်းဝဵင်း လႄႈမၢၵ်ႇမိုဝ်ႉၸိုၼ်းယၢမ်း(60)လမ်းလေႃႉ။ ငိုၼ်းလိူၼ်လႄႈ ၵႃႈၸႂ်ႉၸၢႆႇ တႃႇငိုၼ်းတႅင်းၵႃးသၢမ်လၢၼ်ႉ(3,000,000)။ တႃႇတေဢွၼ်ႁူဝ် တေႃႉသူင်ႇသမ်ႉ ၶုၼ်သိုၵ်းလူင်ၵျႅၵ်ႉၵၿူဝ်ႇသႄး(လ်) (Jacques Cabossel) ဢွၼ်သိုၵ်းပႆတိၼ်(2) တပ်ႉမုၵ်ႉ၊ ႁႅင်းၵူၼ်း (200) သေ တေႃႉသူင်ႇ ယူႇယဝ်ႉ။
တႃႇတေဢဝ်ႁူမ်ႇလူမ်ႈၸွမ်းတၢင်းသမ်ႉ ပၼ်ပုၼ်ႈၽွၼ်း တပ်ႉသိုၵ်းပႅင်ႇသဵတ်ႈၵူၼ်းၼွၵ်ႈမိူင်း(French Foreign Legion)လႄႈ 26.3.1863 ၼၼ်ႉ တပ်ႉၵူၼ်းၼွၵ်ႈမိူင်းၼၼ်ႉ မႃးလူင်းႁိူဝ်း တီႈတႃႈႁိူဝ်း ဝီႇရႃႇၶရူး(ၸ်)။ မီးႁႅင်း(2)တပ်ႉၵွင်။ ၸဝ်ႈသိုၵ်းလူင်ပႄႇရီႇၵျူဝ်းၸဵပ်ႉၵျႅၼ်းၼိင်းၵရေႃႉ(ၸ်) (Col: Pierre Joseph Jeanin- gros) ၵွၼ်းသိုၵ်းမႃးယဝ်ႉ။ ထိုင်ယဝ်ႉၵေႃႈ ႁပ်ႉပုၼ်ႈၽွၼ်း ႁူမ်ႇလူမ်ႈသဵၼ်ႈတၢင်းတေႃႉသူင်ႇၶိူင်ႈၵမ်ႉထႅမ်ၵမ်းလဵဝ်။ လွင်ႈႁၢင်ႈႁႅၼ်းသူင်ႇၶိူင်ႈၵမ်ႉထႅမ်ၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၶၢဝ်ႇၵူၼ်းၼမ်ႁူႉလႄႈ ၽၢႆႇၶဵၼ်ၵေႃႈ လႆႈၶၢဝ်ႇၼၼ်ႉၵႂႃႇယူႇယဝ်ႉ။
ၽၢႆႇမႅၵ်ႇသီႇၵႅၼ်ႇၶဝ်ၵေႃႈ ၸဝ်ႈသိုၵ်းလူင် မီႇလႅၼ်ႇ (Col: Francisco de Paula Milán) ၵွၼ်းငဝ်ႈငုၼ်းတပ်ႉၸုမ်းသေ ႁၢင်ႈႁႅၼ်းပႂ်ႉတိုၵ်း ပႅင်ႇသဵတ်ႈ ဢၼ်တေတေႃႉသူင်ႇ ၶိူင်ႈၵမ်ႉထႅမ်ၼၼ်ႉ ဝႆႉယူႇယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈလႆႈၶၢဝ်ႇဝႃႈ ၽူႈၶဵၼ် တေပႂ်ႉတိုၵ်းႁိမ်ၼႆၼၼ်ႉ ၽၢႆႇပႅင်ႇသဵတ်ႈၶဝ် ၸဝ်ႈသိုၵ်းလူင်ပႄႇရီႇၵျႅၼ်းၼိင်းၵရေႃႉ(ၸ်) ၸင်ႇပၼ်ပုၼ်ႈၽွၼ်းတပ်ႉ မုၵ်ႉမၢႆ(3) ၼႂ်းတပ်ႉၵွင်မၢႆ(1)ၼၼ်ႉ ႁႂ်ႈၸွမ်းၵႅတ်ႇၶႄ ၸုမ်းတေႃႉသူင်ႇ ၼၼ်ႉယူႇယဝ်ႉ။
တပ်ႉမုၵ်ႉၼၼ်ႉသမ်ႉ ဢမ်ႇမီးႁႅင်းၵူၼ်းတဵမ်။ ၽူႈမီးၸၼ်ႉ တႃႇၵွၼ်းသိုၵ်းၵူၺ်း ယင်းဢမ်ႇမီးလႄႈ ၶုၼ်သိုၵ်းလူင် ၵျိၼ်းၻၢၼ်းၵျူဝ်း (Cpt: Jean Danjou) ဢၼ်လႆႈသုမ်းၶႅၼ်ၶွၼ်ၼိုင်ႈဝႆႉ မိူဝ်ႈ 1853 တီႈ ဢႄႇလ်ၵျီးရီးယႃး(Algeria)သေ လႆႈဢဝ်ပွတ်းမႆႉ ႁဵတ်းမိုဝ်းပွမ်သႂ်ႇဝႆႉယဝ်ႉ ႁၢပ်ႇပုၼ်ႈၽွၼ်း ၵၢၼ်လုမ်းယူႇၼၼ်ႉ လႆႈဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်း ၵွၼ်းတပ်ႉမုၵ်ႉ။
ၵႅမ်မၼ်းၵေႃႈ လႆႈဢဝ်ၶုၼ်ႁၢၼ် ဢၼ်ႁၢပ်ႇၵၢၼ်လုမ်းဝႆႉ (2)ၵေႃႉ ဢၼ်ပဵၼ် ၼပူဝ်ႇလီႇယၼ်ႇဝီႇလဵၼ် (NapoleonVilain) လႄႈ ၵလီးမွၼ်ႇမူးၻေ(ClementMaudet) ႁဵတ်းႁူဝ်ထႅဝ်သေ ၵွၼ်းသိုၵ်း (62)ၵေႃႉ။ တင်းသဵင်ႈ ၶဝ်မီး(65)ၵေႃႉ။ တေလႆႈ ၸွမ်းၵႅတ်ႇၶႄ ၸုမ်းတေႃႉသူင်ႇ ၶိူင်ႈၵမ်ႉထႅမ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
တပ်ႉမုၵ်ႉမၢႆ(3) ဢၼ်ၶုၼ်သိုၵ်းလူင်ၻၢၼ်းၵျူဝ်း ဢွၼ်ဝႆႉသေ တင်းသဵင်ႈမီး(65)ၵေႃႉၼၼ်ႉ တေလႆႈ ဢဝ်ႁူမ်ႇလူမ်ႈပၼ် ၼႂ်းၼႄႇ ဝီးရၵွတ်ႉ(ၸ်) (Veracruz)၊ ၵႄႈၵၢင် ၶျီႇၵုၺ်ႇႁူၺ်ႉ (Chiquihuite) လႄႈ ပုလူဝ်ဝႄးတီ (Palo Verde) ၶၢဝ်းတၢင်းၵႆယၢၼ်(23)လၵ်း။ ၶိူင်ႈၵမ်ႉထႅမ် တေလႆႈလတ်း ၼႂ်းၼႃႈတီႈ ဢၼ်ၶဝ်တေလႆႈဢဝ် ႁူမ်ႈလူမ်ႈၼၼ်ႉ (6) ၸူဝ်ႈမူင်း။

တႄႇႁၢပ်ႇၵၢၼ်

တိုၵ်ႉႁႃတေယဵပ်ႇၶဝ်ႈ ဝၼ်း 30 April 1863 ၵၢင်ၼႂ်ၸဝ်ႉ (01:00) မူင်း ၶုၼ်သိုၵ်းလူင် ၻၢၼ်းၵျူဝ်း ဢွၼ်တပ်ႉမၼ်း ဢွၵ်ႇပၢင်သဝ်းၵႂႃႇ။
(5:45)မူင်း ၶဝ်ထိုင်ၵႂႃႇ ႁိမ်းဝၢၼ်ႈ ၵမရွၼ်း(Camaron)။ မီးႁႆႈႁၢမ်း၊ ႁိူၼ်းႁၢမ်းဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ထရီႇၼီႉၻႅတ်ႉ ႁႃႇၸီႇဢႅၼ်းၻႃး (La Trinidad hacienda) ၼႆၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ႁိူၼ်းႁၢမ်းၼၼ်ႉ ပဵၼ်သွင်ၸၼ်ႉ။ ၶွၵ်ႈမႃႉမီးၼႃႈၽၢႆႇၸၢၼ်းႁိူၼ်း။ တမ်ႇတိူင်းဢုတ်ႇ သုင် 10 ထတ်း လွမ်ႉဝႆႉ။ ၽၵ်းတူလူင် မီးၼႃႈတူၵ်း။ တမ်ႇတိူင်းမၢင်တီႈ ၵူၼ်ႇပင်းဝႆႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ဢဝ်ပဵၼ်တီႈႁႄႉသေ တိုၵ်းလႆႈ။
လုၵ်ႉႁႆႈႁၢမ်းၵႂႃႇ ပႃႇလူဝ်ဝႄးတီ(PaloVerde) တီႈၽၢႆႇဢွၵ်ႇၵမရူၼ်း မွၵ်ႈ (2)လၵ်း။ ထိုင်ၵႂႃႇယဝ်ႉ တိုၵ်ႉႁၢင်ႈႁႅၼ်း တႃႇၶဝ်ႈၼႂ်။ ၶၢဝ်း(8)မူင်းၼၼ်ႉ တပ်ႉမႃႉမႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇ ႁႅင်းသိုၵ်း(250)၊ ၶုၼ်သိုၵ်းလူင် ဢႄႇ(လ်)ၵွၼ်ႇၸႃးၼႃး(Cpt Tomas Algonzana) ၵွၼ်းသေ မုင်ႈၼႃႈၵႂႃႇၽၢႆႇၸၢၼ်း တေၵႂႃႇၸူးတၢင်းလူင် ဢၼ်ႁၢင်ႇဝႆႉတီႈၶဝ်မီးယူႇၼႆႉ မွၵ်ႈၶိုင်ႈလၵ်း။
ၶုၼ်သိုၵ်းလူင် ၻၢၼ်းၵျူဝ်းဝူၼ်ႉႁႃ တီႈသေႃႉလီလႄႈ ဢွၼ်လုၵ်ႈၼွင်ႉ ပႅပ်ႉထိူၼ်ႇၽၢႆႇႁွင်ႇတၢင်းၼၼ်ႉသေ ၵႂႃႇၽၢႆႇတူၵ်း။ ၵႂႃႇၸူးႁႆႈႁၢမ်းလူင် ၼၼ်ႉၶိုၼ်း။
ၽၢႆႇမႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈသိုၵ်းလူင် မီႇလႅၼ်ႇ (Col: Milan)သွၼ်ႇဝႃႈ မိူဝ်ႈပႅင်ႇသဵတ်ႈ ပႆႇႁူႉႁႅင်းသိုၵ်းမႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇ ဢၼ်တေပႂ်ႉတိုၵ်းၼၼ်ႉသေ ၵႅတ်ႇၶႄလႆႈၼၼ်ႉ တေတိုၵ်းၸုမ်း ၻၢၼ်းၵျူဝ်းပႅတ်ႈၵွၼ်ႇၼႆသေ သူင်ႇတပ်ႉတိၼ် (4)တပ်ႉၵွင် ၵႂႃႇႁူမ်ႈတပ်ႉမႃႉ ဢႄႇ(လ်)ၵွၼ်ႇၸႃးၼႃး ႁႂ်ႈႁူမ်ႈ ၵၼ်တိုၵ်း ၸုမ်းၻၢၼ်းၵျူဝ်းၶဝ် ယဝ်ႉၸင်ႇ ၵႂႃႇတိုၵ်း ၸုမ်းတေႃႉသူင်ႇ။ ပဝ်ႉမၢႆသိုၵ်းမႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇ ပဵၼ်ၸုမ်းၻၢၼ်းၵျူဝ်း ၶဝ်ယဝ်ႉ။
ၽၢႆႇပႅင်ႇသဵတ်ႈ ၶုၼ်သိုၵ်းလူင်ၻၢၼ်းၵျူဝ်းၶဝ်သမ်ႉ ယိူင်းဢၢၼ်း တေတိုၵ်းယႃႉ ၸုမ်းသိုၵ်း မႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇ ဢၼ်တေၵႂႃႇတိုၵ်း ၸုမ်းတေႃႉသူင်ႇ ၶိူင်ႈထႅမ်သိုၵ်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၼင်ႇႁိုဝ်တေၸၢင်ႈယႃႉၽႅၼ်ၶဵၼ် လႄႈ ၻၢၼ်းၵျူဝ်း ဢွၼ်သိုၵ်းမၼ်း ဢွၵ်ႇႁိူၼ်းႁၢမ်း ၵႂႃႇပႂ်ႉတီႈ ပႃႇသီႇယူဝ်ႇၻႄႇမႃးၶျူဝ်း (Paseodel Macho) ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

တႄႇပဵၼ်ပၢင်တိုၵ်း

ၻၢၼ်းၵျူဝ်းၶဝ် ၽႃႇၺႃးတပ်ႉမႃႉမႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇ တီႈၽၢႆႇႁွင်ႇတၢင်းလူင် လႄႈယိုဝ်းသႂ်ႇ။ တပ်ႉမႃႉၶဵၼ် ၵိုတ်းၵႂႃႇလႄႈ ၻၢၼ်းၵျူဝ်း ၶဝ်ၼႅတ်ႈ လႅၼ်ႈလူင်းပႅပ်ႉ ၼႂ်းႁွင်ႈႁႅင်ႈပႃႇၼၢမ်ၵိုၼ် ၵမ်းၼိုင်ႈယဝ်ႉ ၵႂႃႇၸူးၶိုၼ်း တီႈ ႁိူၼ်းႁၢမ်း။ မိူဝ်ႈၸမ်တေထိုင် ႁိူၼ်းႁၢမ်းၼၼ်ႉ တပ်ႉမႃႉမႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇ ၶဝ်ႈယဵပ်ႇလႄႈ ၻၢၼ်းၵျူဝ်းၶဝ်ယိုဝ်းၶိုၼ်း။ ၶဵၼ်လႆႈႁူၼ်ၵႂႃႇ။
ၶဵၼ်မီးယူႇ တီႈႁိူၼ်းႁၢမ်းၼၼ်ႉၵမ်ႈၽွင်ႈလႄႈ ၻၢၼ်းၵျူဝ်းၶဝ်လႆႈတိုၵ်း ႁိမ်ၶိုၼ်း။ တေႃႇထိုင်ၽႅဝ်ၼႂ်း ႁိူၼ်းႁၢမ်းၼၼ်ႉ လႆႈသုမ်းၵူၼ်း(16) ၵေႃႉ လႄႈ မႃႉတၢင်ႇၶဝ်ႈၼမ်ႉတၢင်းၵိၼ်တင်းမူတ်း ၼႆယဝ်ႉ။
ဢမ်ႇႁိုင်ဢမ်ႇၼၢၼ်း ၸဝ်ႈသိုၵ်းလူင်မီႇလႅၼ်ႇ ၽၢႆႇမႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇ ဢွၼ်တပ်ႉမႃႉတင်းမူတ်း မႃးလွမ်ႉႁိူၼ်းႁၢမ်းၼၼ်ႉဝႆႉ။ မိူဝ်ႈႁူႉဝႃႈ လႆႈၶၢမ်ႇလွမ်ႉဝႆႉ။ ဢမ်ႇမီးတၢင်းဢွၵ်ႇယဝ်ႉ ၼႆၼၼ်ႉ ၶုၼ်သိုၵ်းလူင်ၻၢၼ်းၵျူဝ်း ပၼ်ႁႅင်း လုၵ်ႈၼွင်ႉယဝ်ႉ ဢဝ်မိုဝ်းပွမ်မၼ်း ပဵၼ်လၵ်းသေၵိၼ်ႇၵၢဝ်ႇဝႃႈ“တေတိုၵ်းတေႃႇတၢႆ၊ တေဢမ်ႇယွမ်းဝၢင်းၶိူင်ႈ”ၼႆယဝ်ႉ ဢဝ်တဝ်ႈလဝ်ႈမၼ်း ႁိုဝ်ႈပၼ်ၵိၼ် ၵေႃႉဢိုၵ်ႉ ႁႂ်ႈၸေးၵူၼ်း။
လွမ်ႉဝႆႉလႆႈယဝ်ႉၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈသိုၵ်းလူင်မီႇလႅၼ်ႇ ႁႂ်ႈၶုၼ်သိုၵ်းလူင်ရေႇ မွၼ်ႇလဵၼ်း (Ramon Laine) ႁဵတ်းၽွင်းၶဵဝ် ၵႂႃႇလၢတ်ႈ“ႁႂ်ႈဝၢင်းၶိူင်ႈ၊ ဢမ်ႇၶႂ်ႈႁႂ်ႈတၢႆလၢႆလၢႆ” ၼႆလႄႈ ၶုၼ်သိုၵ်းလူင် ၻၢၼ်းၵျူဝ်းတွပ်ႇဝႃႈ“မၢၵ်ႇၵွင်ႈ ႁဝ်းမီးၼမ်ယူႇ။ တေတိုၵ်းတေႃႇတၢႆ” ၼႆယဝ်ႉ။
(11:00)မူင်း သိုၵ်းမႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇ တိုၵ်းၽၵ်းတူလူင်ၽၢႆႇတူၵ်း၊ ၶၢမ်ႈႁူဝ်ႉ ၽၢႆႇၸၢၼ်းသေ ၶဝ်ႈၸူးပႅင်ႇသဵတ်ႈ။ လိုပ်ႈႁေႃႈၶဵၼ်လႆႈသေတႃႉ ၶုၼ်သိုၵ်းလူင်ၻၢၼ်းၵျူဝ်း တိူဝ်ႉဝၢတ်ႇ တီႈဢူၵ်းသေ တူၵ်းသုမ်းၵႂႃႇ။
ၶုၼ်ႁၢၼ်ဝီႇလဵၼ်း (Vilain) ပုတ်ႈၵွၼ်းတပ်ႉသေ သိုပ်ႇတိုၵ်း။ တၢႆဝၢတ်ႇ ၼမ်တင်းသွင်ၽၢႆႇ။ ၽၢႆႇပႅင်ႇသဵတ်ႈၼၼ်ႉ မႃႉတၢင်ႇၶဝ် ပၢႆႈယဝ်ႉလႄႈ ဢမ်ႇမီးၼမ်ႉ၊ ဢမ်ႇမီးတၢင်းၵိၼ်သင်သေယိူင်ႈ။ ၵူၼ်းဝၢတ်ႇ ယွၼ်းၵိၼ် ၼမ်ႉၵေႃႈ ဢမ်ႇလႆႈလဵင်ႉ။ ႁၼ်ၼမ်ႉမေႃႇ မီးဝႆႉယူႇတီႈ ၵၢင်သူၼ်ၵေႃႈ ဢမ်ႇၸၢင်ႈၵႂႃႇတဵၵ်း။ ၶေႃးႁႅင်ႈ၊ လႅတ်ႇမႆႈၵေႃႈ မိူၼ်ၶႃငႅၼ်းၶဝ်ယူႇၵူႈၶၢဝ်း။
သိုၵ်းပႆတိၼ် မႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇၽႅဝ်မႃးထႅင်ႈမွၵ်ႈ(1,200 -1,400)။ ၸဝ်ႈသိုၵ်း လူင်မီႇလႅၼ်ႇ ၸႂ်ႉၶုၼ်သိုၵ်းလူင်ရေႇမွၼ်ႇ ၵႂႃႇလၢတ်ႈ ႁႂ်ႈဝၢင်းၶိူင်ႈထႅင်ႈ ပွၵ်ႈၵမ်းသွင်။ ႁူဝ်သိုၵ်းလူင်မေႃႇၸိၵ်ႉၵီႇ (Sgt.VincentMorzycki) တွပ်ႇဝႃႈ “ႁဝ်းႁူႉၸၵ်းၾီတၢႆၵူၺ်း။ ႁဝ်းဢမ်ႇႁူႉၸၵ်း လွင်ႈဝၢင်းၶိူင်ႈ။ ယႃႇမႃးလၢတ်ႈ ၵႂၢမ်းဢမ်ႇၶဝ်ႈပိူင်” ၼႆလႄႈ လႆႈသိုပ်ႇတိုၵ်းၵၼ်ထႅင်ႈ။
ၶၢဝ်းတၢင်းတိုၵ်းၵၼ် ႁိုင်(4)ၸူဝ်ႈမူင်းယဝ်ႉၼၼ်ႉ ၽၢႆႇပႅင်ႇသဵတ်ႈ ဢၼ်တိုၵ်ႉသိုပ်ႇတိုၵ်းလႆႈယူႇၼၼ်ႉ ၵိုတ်း(32)ၵေႃႉ ၵူၺ်းယဝ်ႉ။
ဝၢႆးဝၼ်း(2:00)မူင်း ၸိူဝ်းတိုၵ်းလႆႈၵိုတ်း(20)ၵေႃႉ။ (2:30)မူင်း ၶုၼ်ႁၢၼ် ဝီႇလဵၼ်း တူၵ်းသုမ်းၵႂႃႇ။ ၶုၼ်ႁၢၼ်မူးၻေႇ ပုတ်ႈၵွၼ်း တပ်ႉသိုပ်ႇတိုၵ်း။
ႁူဝ်ၶမ်ႈ (5:00)မူင်း ၾႆးမႆႈၶႃးမုင်းႁိူၼ်းႁၢမ်း။ သိုၵ်းပႅင်ႇသဵတ်ႈ ဢၼ်တိုၵ်ႉ တိုၵ်းလႆႈၼၼ်ႉ ၵိုတ်း(12)ၵေႃႉ။ ၸဝ်ႈသိုၵ်းလူင်မီႇလႅၼ်ႇ သင်ႇႁႂ်ႈယွမ်း ပွၵ်ႈၵမ်းသၢမ်ၵေႃႈ ဢမ်ႇယွမ်း။ တိုၵ်းၵၼ်ထႅင်ႈ။ ၽၢႆႇပႅင်ႇသဵတ်ႈၶဝ် လႆႈ ၶၢမ်ႇတိၺွပ်းၵႂႃႇ(5)ၵေႃႉသေ ႁိူၼ်းႁၢမ်းလူင် ဢၼ်ၶဝ်ပိုင်ႈဝႆႉယူႇၼၼ်ႉၵေႃႈ တူၵ်းသုမ်းပၼ် မႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇၵႂႃႇယူႇယဝ်ႉ။ ႁူဝ်ၶမ်ႈ (5:30) ၼၼ်ႉ ၵိုတ်းၸုမ်းၶုၼ်ႁၢၼ် မူးၻေႇ ၸိူဝ်းယူႇၼႂ်းၶွၵ်ႈမႃႉသေ ၶၢမ်ႇတိုၵ်းယူႇၼၼ်ႉၵူၺ်းယဝ်ႉ။
ႁူဝ်ၶမ်ႈ(6:00) မၢၵ်ႇမိုဝ်ႉၸိုၼ်းယၢမ်းၶဝ် သဵင်ႈမူတ်းယဝ်ႉ။ ၵူၼ်းတိုၵ်ႉ တိုၵ်းလႆႈၼၼ်ႉ ၵိုတ်း(5)ၵေႃႉၵူၺ်းယဝ်ႉလႄႈ ၶုၼ်ႁၢၼ်မူးၻေႇ ၸိသင်ႇ ဢဝ်ႁွၵ်ႇယၢဝ်း ဢွၵ်ႇတႅင်းၶဵၼ်သေ သိုပ်ႇတိုၵ်းထႅင်ႈ။ မိူဝ်ႈၶဝ် လႅၼ်ႈဢွၵ်ႇပူၼ်ႉ ႁူဝ်ႉဢုတ်ႇၵႂႃႇၼၼ်ႉ လႆႈႁၼ်ပၢၵ်ႇၵွင်ႈငႃ တဵမ်ၵႂႃႇသဵင်ႈ။
ၵူၼ်းသွင်ၵေႃႉ ဢၼ်ဢွၵ်ႇမႃးဢွၼ်တၢင်း ပိူၼ်ႈၼၼ်ႉ ၺႃးယိုဝ်းသေ လူမ်ႉတၢႆၵႂႃႇ ၵမ်းလဵဝ်။ မိူဝ်ႈၶဵၼ်ယိုဝ်းသႂ်ႇ မေႃးတေးၼၼ်ႉ သိုၵ်းႁၢၼ် ဝိၵ်ႇတႃႇၵႅတ်ႉတူဝ်း (Victor Catteau) ၼႅတ်ႈၵျွၵ်းႁႄႉၽၢႆႇ ၼႃႈမူးၻေႇ သေတႃႉ တိူဝ်ႉဝၢတ်ႇ ၼင်ႇၵၼ်သေ လူမ်ႉလူင်းၵႂႃႇ တင်းသွင်ၵေႃႉ။
ယၢမ်းၼၼ်ႉ ၽၢႆႇမႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇ ၸဝ်ႈႁၢၼ် ၵွမ်းပူဝ်ႉ(ၸ်) (Maj: Compos) ႁၢမ်ႈၵူၼ်းမၼ်းယဝ်ႉ သင်ႇႁႂ်ႈပႅင်ႇသဵတ်ႈ ဝၢင်ႈၶိူင်ႈသေ ႁႂ်ႈၵိုတ်းသိုၵ်း။
ႁူဝ်သိုၵ်း ၾီးလိပ်ႉမဵၼ်း(Cpl: Phillipe Maine) ဢၼ်တိုၵ်ႉ ၵိုတ်းဝႆႉယူႇ ၵေႃႉလဵဝ်ၵူၺ်းၼၼ်ႉ တွပ်ႇဝႃႈ ‘‘ပေႃးၶႂ်ႈႁႂ်ႈၵိုတ်းသိုၵ်း တေဢမ်ႇလႆႈသိမ်း ၶိူင်ႈၵၢင်ႇၵဝ်။ တေလႆႈလုမ်းလႃး ၽူႈၵွၼ်းတပ်ႉ ဢၼ်ဝၢတ်ႇၸဵပ်းၼႆႉ” ၼႆ လႄႈ မႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇၽွမ်ႉပၼ်သေ ပၢင်တိုၵ်းၸင်ႇလႆႈၵိုတ်းၵႂႃႇ။
ၸဝ်ႈႁၢၼ် ၵွမ်းပူဝ်ႉ(ၸ်) ဢွၼ်ၵူၼ်း ဢၼ်ၶဝ်တိၺွပ်းလႆႈမႃး သၢမ်ၵေႃႉ ၵႂႃႇၸူးလႄႈ ၸဝ်ႈသိုၵ်းလူင်မီႇလႅၼ်ႇ တူၵ်းၸႂ်သေ ထၢမ်ဝႃႈ ‘‘ၶဵၼ်ဢၼ် ၶၢမ်ႇတိုၵ်းႁဝ်းယူႇတင်းဝၼ်းၼၼ်ႉ ၵိုတ်းၼႆႉၵူၺ်းႁႃႉ။ ၶဝ်ၸိူဝ်းၼႆႉ ဢမ်ႇၸႂ်ႈၵူၼ်း။ ပဵၼ်ၾီႁၢႆႉလူင်ဢိူဝ်ႈ” ၼႆယူႇယဝ်ႉ။
ဝၢႆးၼၼ်ႉ ႁႂ်ႈမေႃယႃ ၸဝ်ႈႁၢၼ် ၾရၢၼ်ႇသိတ်ႉ(သ်)ၵူဝ်ႇ တႃလႃဝီးရႃး (Maj: Francisco Talavera) လုမ်းလႃး ၶုၼ်ႁၢၼ်မူးၻေႇသေတႃႉ ဝၢတ်ႇၸဵပ်းႁႅင်းၼႃႇလႄႈ လႆႈတူၵ်းသုမ်းၵႂႃႇ မိူဝ်ႈ 8.5.1863 ယူႇယဝ်ႉ။
သိုၵ်းပႅင်ႇသဵတ်ႈ ၸိူဝ်းလႆႈၶၢမ်ႇတိၺွပ်းၼၼ်ႉ ၵႂႃႇၶင်ဝႆႉ တီႈလႃးႁူဝ်ယႃး (La Joya) သေ မိူဝ်ႈလႅၵ်ႈၵူၼ်းသိုၵ်း ၸိူဝ်းတိၺွပ်းလႆႈ ၼႂ်းပၢင်တိုၵ်းၵၼ်ၼၼ်ႉ ၶဝ်လွတ်ႈမႃးၶိုၼ်း မိူဝ်ႈ 14.7.1863 ယူႇယဝ်ႉ။

ဢဵၼ်ႁႅင်းသွင်ၽၢႆႇ ၼႂ်းပၢင်တိုၵ်း

30.4.1863 ဝၼ်းပၢင်တိုၵ်းၼၼ်ႉ ၽၢႆႇပႅင်ႇသဵတ်ႈ မီးၽူႈမီးၸၼ်ႉ (3) ၵေႃႉ၊ သိုၵ်းႁၢၼ်(62)ၵေႃႉ။ ႁူမ်ႈႁႅင်းမီး(65)ၵေႃႉ။ ၽၢႆႇမႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇ မီးႁႅင်းသိုၵ်းတပ်ႉမႃႉ(800)၊ သိုၵ်းပႆတိၼ် (2,200)ၵေႃႉ။ ႁူမ်ႈ(3,000)။ လႆႈတိုၵ်းၵၼ် ၼႂ်းၶၢဝ်းတၢင်း(9:00 - 18:00)လႄႈ ႁိုင်ၼၢၼ်း(9)ၸူဝ်ႈမူင်း။
ၽၢႆႇပႅင်ႇသဵတ်ႈ တူၵ်းသုမ်းၼႂ်းပၢင်တိုၵ်း(43)ၵေႃႉ။ လႆႈၺႃးၺွပ်း (19) ၵေႃႉ။ ဝၢတ်ႇၸဵပ်းဝႆႉ (17) ၵေႃႉလႄႈ ဝၢႆးလိုၼ်းမႃး လႆႈလူႉတၢႆၵႂႃႇထႅင်ႈ ၵမ်ႈၽွင်ႈ။ ၵမ်ႈၽွင်ႈၵေႃႈ ဝၢတ်ႇၸဵပ်းသေ ၵိုတ်းဝႆႉတီႈပၢင်တိုၵ်းၼၼ်ႉလႄႈ ႁၼ်ၶိုၼ်း ဝၢႆးပၢင်တိုၵ်းယဝ်ႉၵေႃႈမီး ၼႆယဝ်ႉ။ မႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇ တူၵ်းသုမ်း ၼႂ်းပၢင်တိုၵ်း(190)ပၢႆ။ ဝၢတ်ႇၸဵပ်း(300)ပၢႆ ။

ၶေႃႈယိူင်းဢၢၼ်းပႅင်ႇသဵတ်ႈတဵမ်ထူၼ်ႈ

ပႅင်ႇသဵတ်ႈၶဝ် ၶၢမ်ႇတၢႆသေ တိုၵ်းတင်းဝၼ်းလႄႈ မၢၵ်ႇမိုဝ်ႉၸိုၼ်းယၢမ်း ဢၼ်သူင်ႇၵႂႃႇၼႃႈသိုၵ်းၼၼ်ႉ လွတ်ႈၽေးသေ လႆႈႁွတ်ႈထိုင်ၵႂႃႇ တီႈယိူင်းမၢႆၼၼ်ႉ ၶိုတ်းတၼ်းလီလႄႈ ဝၢႆးပၢင်တိုၵ်းၵမရူၼ်း(17)ဝၼ်း ၶဝ် ပႄႉသိုၵ်း။ သိမ်းလႆႈဝဵင်းပိဝ်ႇၿလႃႇ(Puebla) ၵႂႃႇမိူဝ်ႈ 17.5.1863 ။

မိုဝ်းပွမ်ၵိုၵ်းပိုၼ်း

ဝၢႆးပၢင်တိုၵ်းယဝ်ႉ မိုဝ်းပွမ် ၶုၼ်သိုၵ်းလူင်ၻၢၼ်းၵျူဝ်းၼၼ်ႉ ၵဵပ်းပဵၼ် တီႈမၢႆတွင်းၼႄဝႆႉ ၼႂ်းႁွင်ႈၼႄပိုၼ်း တီႈငဝ်ႈၸိုင်ႈ တပ်ႉသိုၵ်းပႅင်ႇသဵတ်ႈ ၵူၼ်းၼွၵ်ႈမိူင်း တီႈမိူင်းဢႄႇ(လ်)ၵျီးရီးယႃး(Alg- eria) ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

မိုဝ်းပွမ် ၶုၼ်သိုၵ်းလူင် ၵျိၼ်းၻၢၼ်းၵျူဝ်း

ဝၢႆးသေ ဢႄႇ(လ်)ၵျီးရီးယႃး ပူၼ်ႉလွတ်ႈ တႂ်ႈပႅင်ႇသဵတ်ႈ၊ လႆႈၵွၼ်းၶေႃၵႂႃႇ မိူဝ်ႈ 1962 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ ငဝ်ႈၸိုင်ႈ တပ်ႉသိုၵ်းပႅင်ႇသဵတ်ႈၵူၼ်းၼွၵ်ႈမိူင်း ၶၢႆႉမိူဝ်းတင်ႈ တီႈဢေႃးၿၢင်း(Aubange)၊ မိူင်းပႅင်ႇသဵတ်ႈ။ မိုဝ်းပွမ်ၼၼ်ႉၵေႃႈ ဢဝ်ၶၢႆႉမိူဝ်းဝႆႉ ၼႂ်းႁွင်ႈၼႄပိုၼ်းတပ်ႉသိုၵ်းၶဝ် ယူႇယဝ်ႉ။

သဝ်ႁိၼ်ၽူႈႁတ်းႁၢၼ်

ပီ 1892 ပႅင်ႇသဵတ်ႈ ၶဝ်ႈပၵ်းသဝ်ႁိၼ် တီႈႁွႆးၵဝ်ႇပၢင်တိုၵ်းၼၼ်ႉသေ တႅမ်ႈမၢႆဝႆႉဝႃႈ ‘‘တီႈၼႆႈ ပဵၼ်တီႈ ၵူၼ်းသိုၵ်းႁတ်းႁၢၼ် ဢၼ်ဢမ်ႇတဵမ်(60)ၵေႃႉၼၼ်ႉ လႆႈၶၢမ်ႇတိုၵ်း တပ်ႉပဵၼ်လုၵ်ႈ။ လႆႈၶၢမ်ႇႁႅင်းၼမ် ယဵပ်ႇတိုၵ်းသေ ႁႅင်းဢမ်ႇငၢမ်ႇၵၼ်လႄႈ သၢႆၸႂ်ၶဝ် လႆႈၶၢတ်ႇ၊ ၽၢတ်ႇယၢၼ် တူဝ်ၶဝ် ၵႂႃႇမိူဝ်ႈ 30.4.1863 ၼၼ်ႉယဝ်ႉၵေႃႈယႃႇ တင်းႁတ်းႁၢၼ်ၶဝ် ၼၼ်ႉတႄႉ ဢမ်ႇၽၢတ်ႇယၢၼ် သိုၵ်းပႅင်ႇသဵတ်ႈႁဝ်းသေပွၵ်ႈ။ ၼင်ႇႁိုဝ် တေပဵၼ်တီႈမၢႆတွင်း ၵေႃႉသိုၵ်းႁတ်းႁၢၼ်ၶဝ်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉသေ မိူင်းၸႃႇတိ တီႈၵိူတ်ႇၶဝ် ၸင်ႇလႆႈမႃး တႅမ်ႈမၢႆဝႆႉၼိူဝ်သဝ်ႁိၼ် တီႈၼႆႈယဝ်ႉ”။
1964 လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ မႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇပူၵ်းသဝ်ႁိၼ် တီႈမၢႆတွင်း(Monument) ၽူႈႁတ်းႁၢၼ်တင်းသွင်ၽၢႆႇ ၸိူဝ်းလႆႈလူႇၼိူဝ်ႉလိူတ်ႈၵႂႃႇ ၼႂ်းပၢင်တိုၵ်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ သဝ်ႁိၼ်ၼၼ်ႉ ပဵၼ်တီႈၵူၼ်းတင်းၼမ် ၵႂႃႇသူႇၸႂ်း၊ ၵႂႃႇမၵ်းမၼ်ႈ တင်းႁတ်းႁၢၼ်သိုၵ်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ဝၼ်းယုၵ်ႉယွင်ႈၽူႈႁတ်းႁၢၼ်(ဝၼ်းၵမရူၼ်း)

30th April ၵူႈပီ ငဝ်ႈၸိုင်ႈတပ်ႉသိုၵ်း ပႅင်ႇသဵတ်ႈ ၵူၼ်းၼွၵ်ႈမိူင်း၊ ဝဵင်းဢေႃးၿၢင်း(Aubange)၊ မိူင်းပႅင်ႇသဵတ်ႈ ႁဵတ်းပၢင်ပွႆးၶိုၼ်ႈသိုၵ်း။ ဢဝ်မိုဝ်းမႆႉပွမ် ၶုၼ်သိုၵ်းလူင်ၻၢၼ်းၵျူဝ်းၼၼ်ႉ ဢွၵ်ႇမႃး ႁႂ်ႈသိုၵ်းၶဝ် ဢွၼ်ၵၼ် တၵ်ႉယမ်ယူႇယဝ်ႉ။
ၵေႃႉလႆႈႁွပ်ႇ တိူၵ်ႈသႂ်ႇမိုဝ်းပွမ်ၶိုၼ်ႈသိုၵ်းၼၼ်ႉ တေလႆႈပဵၼ်သိုၵ်းၵတ်ႉၶႅၼ်ႇလိူဝ်ပိူၼ်ႈလႄႈ ၽႂ်လႆႈႁွပ်ႇၵေႃႈ မီးၵုင်ႇမီးမုၼ်တႄႉတႄႉ။
ႁဵတ်းပွႆးၵမရူၼ်းၼၼ်ႉ တႃႇတပ်ႉသိုၵ်းပႅင်ႇသဵတ်ႈ ၵူၼ်းၼွၵ်ႈမိူင်းၶဝ် မီး တီႈပွင်ႇဝႃႈ ‘‘ဢမ်ႇဢၢၼ်းယွမ်း၊ ဢၢၼ်းတိုၵ်းတေႃႇတၢႆ” ၼႆယဝ်ႉ။ 30th April ၼၼ်ႉ ပႅင်ႇသဵတ်ႈမၵ်းမၼ်ႈ ပဵၼ်ဝၼ်းၵမရူၼ်း (Camerone day) ၼႆသေ မႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇ သမ်ႉဝႃႈ ၵမရွၼ်း (Camaron) ၼႆယဝ်ႉ။ ပဵၼ်ဝၼ်းယုၵ်ႉယွင်ႈ ၽူႈႁတ်းႁၢၼ်ၶဝ်ယဝ်ႉ။

တီႈပဵၼ်ပၢင်တိုၵ်း

တီႈပဵၼ်ပၢင်တိုၵ်း ပဵၼ်ႁိမ်းဝၢၼ်ႈၵမရူၼ်း ၻီႇတီႇၵျီတႃး (village of Ca- maron de Tejeda)၊ ဝီႇရႃႇၶရူး(ၸ်)၊ မိူင်းမႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ၸိုဝ်ႈဝၢၼ်ႈၼၼ်ႉ မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ ႁွင်ႉဝႃႈ ဢႄႇ(လ်)ၵမႁွၼ်း (El Camaron) ၼႆသေ ဝၢႆးလိုၼ်းမႃး လၢႆႈၸိုဝ်ႈပဵၼ် ဢႄႇ(လ်)ၿတ်ႉတူဝ်ႇ တေႁေးၻႃး (Ad alberto Tejeda) ဢမ်ႇၼၼ် ဝီးလႃးတေႁေးၻႃး (Villa Tejeda) ဢမ်ႇၼၼ် ၵမရူၼ်း ၻီႇတီႇၵျီတႃး (Camaron de Tejeda)။