ၵႃလမ်

A carrion crow scavenging on a beach in Dorset, England.

ၼူၵ်ႉဢၼ်ႁဝ်း လႆႈႁၼ်ယူႇၵူႈဝၼ်းၼၼ်ႉ ၵႃလမ်ၼႆႉၵေႃႈ ၶဝ်ႈပႃးယူႇ။ ၵႃလမ်ၼႆႉ ၵႆႉလႆႈႁၼ်ယူႇၵူႈတီႈ ၵူႈတၢင်း။ ၼႂ်းၼူၵ်ႉၼႆႉ ၵႃလမ်ၼႆႉ တေလႆႈဝႃႈ ၸမ်ၵူၼ်းႁဝ်းသေပိူၼ်ႈယူႇ။ ၵွပ်ႈၼၼ် မိူဝ်ႈႁဝ်း တႄႇႁဵၼ်းလိၵ်ႈၵေႃႈ ဢွၼ်ၵၼ် သွၼ်ဢၢၼ်ႇဝႃႈ "ၵ ၶျႃး ၵႃ" ၼႆယူႇ။ ၶေႃႈၵႂၢမ်း ဢၼ်ၵပ်းၵၢႆႇလူၺ်ႈ ၵႃၼၼ်ၵေႃႈ မီးဝႆႉယူႇ တင်းၼမ် မိူၼ်ၼင်ႇ "ၵႃလမ်ၸႂ်ၵူတ်ႉ ၶူတ်ႉၵိၼ်ၶႆႇပိူၼ်ႈ၊ ၵဝ်ႉယႃႇၼႄးၵႃ ၵႃယႃႇၼႄးၵဝ်ႉ ဢႃႉလဝ်ႉဝဝ်ႉၼင်ႇၵၼ်"

ၵႃဝဵင်း

ၵပ်းၵၢႆႇလူၺ်ႈ ဢပုမ်ႇၵႃၵေႃႈ ဢွၼ်ၵၼ်လႆႈငိၼ်းမႃး တင်းၼမ်။ မိူၼ်ၼင်ႇ ၵႃလႄႈ ၵဝ်ႉ ဢမ်ႇမႅၼ်ႈၵၼ်ၼၼ်ႉ ၵႃလႄႈၵဝ်ႉၼႆႉ မိူဝ်ႈၸဝ်ႉၸဝ်ႉ ပဵၼ်တႆးၵေႃႉလီၵၼ်။ ၶူၼ်ၶဝ်ၵေႃႈ တေႃႈပႆႇမီးသီသင်ၼႆယဝ်ႈ။ ထိုင်မႃးဝၼ်းၼိုင်ႈ ၶႃသွင်တူဝ် ၵႂႃႇႁၼ် ဢွမ်ၼမ်ႉမိုၵ်ႉလႄႈ ၵႃၸင်ႇယွမ်ႉသီပၼ်ၵဝ်ႉ ဢွၼ်တၢင်း ႁႂ်ႈပေႃးလၢႆးၶွၵ်ႈလွၵ်း ႁၢင်ႈလီ ႁႂ်ႈပေႃးလီယဵမ်ႈလီတူၺ်းယူႇ။ ပေႃးဝႃႈ ၵႃတႅမ်ႈႁၢင်ႈပၼ် ၵဝ်ႉယဝ်ႉ ၽိူဝ်ႇထိုင်ၵမ်းၵဝ်ႉ တေလႆႈတႅမ်ႈႁၢင်ႈပၼ် ၵႃၼႆ ၵဝ်ႉသမ်ႉၶၢၼ်ႉတႅမ်ႈၵေႃႈ ပိူင်ၼိုင်ႈ၊ သမ်ႉၶႂ်ႈမိၼ်ၵႂႃႇၼႄပိူၼ်ႈၵေႃႈ ပိူင်ၼိုင်ႈလႄႈ ၵဝ်ႉၸႂ်ဢမ်ႇယၢဝ်းသေ ၸူးဢဝ် ၵွၵ်းၼမ်ႉမိုၵ်ႉ ထွၵ်ႇသႂ်ႇပၼ် ၵႃတင်းတူဝ် ႁဵတ်းၼၼ်သေ ၵႃၼႆႉ ၸင်ႇပဵၼ်သီလမ်ၵႂႃႇ တင်းတူဝ်ယဝ်ႈ။ ၽိူဝ်ႇၵႃ ပဵၼ်သီလမ်ႁၢင်ႈၸႃႉ တင်းတူဝ်ၼႆ ၵႃၸူးၸႂ်လမ်တေႃႇၵဝ်ႉသေ တႄႇဢဝ်တီႈၼၼ်ႈမႃး ၵႃႁၼ်ၵဝ်ႉတီႈလႂ်ၵေႃႈ လမ်းသၵ်းတိၵ်းတိၵ်းလႄႈ ၵဝ်ႉၸင်ႇလႆႈပၢႆးမႅပ်းသေ ၵၢင်ဝၼ်းၵေႃႈ ဢမ်ႇႁတ်းဢွၵ်ႇတင်းၼွၵ်ႈ။ ၵၢင်ၶမ်ႈၵၢင်ၶိုၼ်းၵူၺ်း ၸင်ႇတေဢွၵ်ႇႁႃၵိၼ်ၼၼ်ႉယဝ်ႈ။ ပေႃးဢဝ်ၼႂ်း ပၢႆးတူဝ်မီးၸႂ်ဝႃႈၸိုင် ၵႃလမ်ၼႆႉ ၶဝ်ႈပႃးၼႂ်းၸၢဝ်း Corvidae သေ ၼႂ်းၼၼ်ႉ ၼူၵ်ႉၶူၵ်ႇ၊ ၵႃထိူၼ်ႇ လႄႈ ၼူၵ်ႉသပိတ်ႈၶဝ် ၶဝ်ႈပႃးဝႆႉ။

ၵႃတီႈၼႆႈ ၶႂ်ႈဝႃႈပဵၼ်ၵႃၼႂ်းဝဵင်းၵူၺ်း။ ၵႃၼႆႉ တၢင်းယၢဝ်းမၼ်း မီးမွၵ်ႈ 18 ပႅၵ်ႉ(မႄႈမိုဝ်း)သေ ၶူၼ်မၼ်း ပဵၼ်သီလမ်တင်ႈတူဝ်။ ၵူၺ်းၵႃႈ ဢဝ်ၸွမ်းၼင်ႇ ၾိင်ႈသၽႃႇဝ ဢၼ်လၢၵ်ႇလၢႆးၼၼ်ႉဝႃႈၸိုင် တီႈမိူင်းဢေႃးၸတြေးလီးယႃးၼၼ်ႉ ၵႆႉၸၢင်ႈႁၼ် ၵႃၽိူၵ်ႇယူႇ။ ၵႃၼႆႉ သဵင်ၶဝ် ဢမ်ႇမိူၼ်ၼူၵ်ႉတၢင်ႇၸိူဝ်းသေ သဵင်ႁွင်ႉၶဝ် မေႃးဝႃႈ "ဢႃႉ ဢႃႉ" ၼႆယဝ်ႈ။ ပေႃးထိုင်ၶၢဝ်းၵၢင်ဝၼ်းမႃး ၵႃမၢင်တူဝ် ၵႆႉမႃး ႁွင်ႉသဵင်ဢူၼ်ႈသဵင်ဢွၼ်ႇ မေႃးဝႃႈ "ဢႅတ်းလႅတ်းလႅတ်း" ၼႆသေ ပိူၼ်ႈဝႃႈ ၵႃလၢတ်ႈၵႂၢမ်းၼႆယဝ်ႈ။ ၵႃႁိူၼ်းၼႆႉ ပိူဝ်ႈယူႇၸမ်ၵူၼ်းလႄႈ ၶဝ်ဝႆႉတူဝ်ၶဝ် လႅတ်းလႅင်ႈဝႆႉယူႇတႃႇသေႇ။ ၸႂ်ၵူဝ်ၶဝ်ၵေႃႈ မီးၼမ်လိူဝ်သေ ၼူၵ်ႉတၢင်ႇၸိူဝ်းလႄႈ ၼႂ်းၽိုၼ်လိၵ်ၽိုၼ်ထမ်းဝႃႈ ၵႃၼႆႉ ဢမ်ႇမီၶႆးမၼ်းၼႆယဝ်ႈ။

တႃၵႃ

ၼႂ်းလိၵ်ႈထမ်းတြႃးၵေႃႈ တႃႇတေထိင်းဢိၼ်ႇတရေႇသၢႆတႃၼၼ်ႉ ယႃႇပေယိူင်ႈၼင်ႇၵႃၼႆၵေႃႈ တႅၵ်ႈၼဝႄႆႉယူႇ။ ၵွပ်ႈသင်ၼႆၸိုင် ၵႃၼႆႉ ပေႃးယူႇတီႈသုင်သေ ႁၼ်တၢင်းၵိၼ်ၸိုင် ၶဝ်ဢမ်ႇလူင်းဢဝ်ၵမ်းလဵဝ်။ ၶဝ်တေ လွမ်တူၺ်း ၽၢႆႇသၢႆႉၽၢႆႇၶႂႃသေဢွၼ်တၢင်း ပေႃးဝႃႈ ဢမ်ႇမီးၽေးၶဵၼ်ၼႆၸိုင် ၶဝ်ၸင်ႇ လုၵ်ႉတီႈသုင်သေ မိၼ်လူင်းမႃးၸူး တၢင်းၵိၼ်ၶဝ်၊ ပေႃးၽႅဝ်ႁိမ်းတၢင်းၵိၼ်ၶဝ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉၵေႃႈ ၶဝ်ဢမ်ႇသၵ်းၵိၼ်ၵမ်းလဵဝ်၊ ၶဝ်တူၺ်းသၢႆႉ တူၺ်းၶႂႃသေ ပေႃးဝႃႈ ဢမ်ႇမီးၽူႈၶဵၼ်ၸိုင် ၶဝ်ၸင်ႇ သၵ်းၵၢပ်ႈဢဝ် တၢင်းၵိၼ်ယဝ်ႈ။ ၵၢပ်ႈဢဝ် တၢင်းၵိၼ်ယဝ်ႉၵေႃႈ ၶဝ်ပႆႇမိၼ်ၵမ်းလဵဝ် ၶဝ်ၶိုၼ်းတူၺ်းသၢႆႉ တူၺ်းၶႂႃသေ ပေႃးဝႃႈ ဢမ်ႇမီးၽူႈၶဵၼ်ၸိုင် ၶဝ်ၸင်ႇ ၵွႆႈမိၼ်ၶိုၼ်ႈၵႂႃႇ ၼိူဝ်တူၼ်ႈမႆႉယဝ်ႈ။ လၢႆးၵႃတူၺ်းသၢႆႉ တူၺ်းၶႂႃၼၼ်ႉ ၵႂၢမ်းပႃႇလိႁွင်ႉဝႃႈ "ၵႃၵေႃ လေႃၵၼ" လၢႆးတူၺ်း တႃၵႃ ၼႆယူႇ။

ၵႃထိူၼ်ႇ

သဵင်ၵႃႁိူၼ်း ဢမ်ႇၼၼ် သဵင်ၵႃဝဵင်းၼႆႉ ဢမ်ႇမိူၼ်ၼင်ႇ သဵင်ၵႃထိူၼ်ႇ၊ သဵင်ၵႃထိူၼ်ႇၼႆႉ သဵင်ၶႅင်သေ လင်ၵႆဝႆႉယူႇ။ ၵႃလမ်ၼႆႉ တေလႆႈဝႃႈ မီးသွင်မဵဝ်းသေ ပဵၼ်ၵႃဝဵင်းလႄႈ ၵႃထိူၼ်ႇ။ ၵႃထိူၼ်ႇၼႆႉ သီမၼ်း မိူၼ်ၵႃဝဵင်းယူႇသေတႃႉ တူဝ်ၶဝ် ယႂ်ႇလိူဝ်သေ ၵႃဝဵင်းဢိတ်းၼိုင်ႈ။ သူပ်ႈၶဝ်ၵေႃႈ ယႂ်ႇသေ ၵႃဝဵင်းဢိတ်းၼိုင်ႈ။ တၢင်းယၢဝ်းတူဝ်ၶဝ် တေမီးမွၵ်ႈ 20 ပႅၵ်ႉ တေႃႇထိုင် 22 ပႅၵ်ႉ။ ၵႃထိူၼ်ႇၼႆႉ လၢႆးမိၼ်ၶဝ် တေမိၼ်လွႆးလွႆး ပိၵ်ႇၶဝ်ၵေႃႈ တေၽတ်ႉ ဢမ်ႇပေႃးဝႆး ၵမ်ႉပႃႈၼမ် တေမိၼ်သိုဝ်ႈသိုဝ်ႈ။ ပိၵ်ႇၶဝ်ၵေႃႈ ယႂ်ႇလိူဝ်သေ ပိၵ်ႇၵႃဝဵင်းသေ ႁၢင်ႇဝႆႉဢိတ်းဢိတ်း။ သီပိၵ်ႇၶဝ်တႄႉ ဢမ်ႇပိူင်ႈၵၼ် တင်းၵႃဝဵင်း။ သဵင်ႁွင်ႉၶဝ်ၵေႃႈ တေႃႈမိူၼ်ၵႃဝဵင်းၵူၺ်းၼင်ႇၵဝ်ႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ မၢင်ပွၵ်ႈ သဵင်ၶႅင်ဝႆႉ မၢင်ပွၵ်ႈၵေႃႈ တေႃႈလီထွမ်ႇဝႆႉယူႇ။ ပေႃးဝႃႈ ၵၢင်ဝၼ်း ၶၢဝ်းလႅတ်ႇၶႅၼ်ႇၼၼ်ႉၸိုင် ၵႃထိူၼ်ႇၼႆႉ ၵႆႉလေႇႁွင်ႉသဵင်ယိုတ်ႈသဵင်ယၢဝ်းဝႃႈ "ဢႃႉ ဝႃႈ ဢႃႉ ဝႃႈ" ၼႆယူႇ။ သဵင်ႁွင်ႉၵႃထိူၼ်ႇၶဝ်ၼႆႉ လၢႆးႁွင်ႉပႅၵ်ႇပိူင်ႈၵၼ် တေမီးယူႇ သၢမ်သီႇသိပ်းသေ ၶဝ်ၼင်ႇၵၼ် မေႃၵပ်းသိုပ်ႇၵၼ်ယူႇ။ ၵႃထိူၼ်ႇဝႃႈၼႆသေတႃႉ ၶဝ်ဢမ်ႇယူႇၼႂ်းထိူၼ်ႇဢၼ်လဵဝ်။ တမ်ႈတီႈ ၸွမ်းသၢပ်ႇဝၢၼ်ႈ သၢပ်ႇဝဵင်းၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ ၶဝ်ယူႇယူႇ။ ၶဝ်မေႃယူႇၸွမ်းၵၼ် ပဵၼ်ၽုင်သေ ၵၢင်ၼႂ်မႃး မေႃဢွၵ်ႇၵႂႃႇႁႃ တၢင်းၵိၼ်၊ ၶၢဝ်းႁူဝ်ၶမ်ႈမႃး ၶိုၼ်းပွၵ်ႈမႃးမိူဝ်းတီႈယူႇၶဝ် တီႈႁၢင်းၶဝ်ယဝ်ႈ။

သၽႃႇဝၵႃ

ၵႃၼႆႉ ပဵၼ်ၼူၵ်ႉဢၼ်မေႃ ႁႃၵိၼ်ၸွမ်းလိၼ်ပဵင်းသေ ၵႆႉမႃးဢဝ်ၵိၼ် ဢၼ်ၵူၼ်းႁဝ်း ၸုၼ်ႉပႅတ်ႈၶဝ်ႈသၢၵ်ႈ ၽၵ်းသွႆႉၸိူဝ်းၼၼ်ႉလႂ်၊ ႁႃသွၵ်ႈၵိၼ် ၸွမ်းၵွင်ယုၵ်းယၵ်းလႂ်၊ မေႃႁႃၵိၼ် မၢၵ်ႇမႆႉသုၵ်းလႂ်၊ မေႃႁႃၵၼ် သတ်းတူဝ်လဵၵ်ႉဢွၼ်ႇ ၸိူင်ႉၼင်ႇၼူၶဝ်လႂ်၊ ႁႃၵိၼ်တူဝ်တူႇတူဝ်ၼဝ်ႈလႂ်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႈ။ ၸွမ်းၼင်ႇၵႂၢမ်းမီးဝႆႉဝႃႈ ၵႃလမ်ၸႂ်ၵူတ်ႉ ၶူတ်ႉၵိၼ်ၶႆႇပိူၼ်ႈၼႆၼၼ်ႉ ၵႃၼႆႉ ၵႆႉမေႃလႄႇႁႃ လၵ်ႉၵိၼ်ၶႆႇၼူၵ်ႉ တၢင်ႇၸိူဝ်းယဝ်ႉ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉ လႄႇဢဝ်ၵိၼ်လုၵ်ႈၼူၵ်ႉတၢင်ႇၸိူဝ်း ဢၼ်တိုၵ်ႉလဵၵ်ႉတိုၵ်ႉလႅင်ၼၼ်ႉယဝ်ႈ။ ၵွပ်ႈၼႆ ၵႃထိူၼ်ႇၼႆႉ ပိူၼ်ဝႆႉဝႃႈ မၼ်းပဵၼ် ၽူႈၶဵၼ်ၼူၵ်ႉတင်းသဵင်ႈၼႆယူႇ။ ဢၼ်ႁၢင်ႈႁၢႆႉၼႃႇသေပိူၼ်ႈၼၼ်ႉတႄႉ ၵႃထိူၼ်ႇၼႆႉ ၵႆႉမေႃသၵ်းၵိၼ် မၢၵ်ႇတႃသတ်း တူဝ်ၸမ်တေတၢႆၼၼ်ႉယဝ်ႈ။

ၶၢဝ်းၶဝ်ၸွမ်းဝၢင်ၵၼ်ၼၼ်ႉတႄႉ ပဵၼ်ၼႂ်းလိူၼ်ၾႅပ်ႉဝရီႇသေ ႁၢင်ႈၽၢင်တူဝ်ပေႃႈၼၼ်ႉ လၢၵ်ႇလၢႆးဝႆႉယူႇ။ ၽွင်းၼင်ႇၼၼ် ၵႃပေႃႈၼၼ်ႉ မႃးယူႇ ၽၢႆႇၼႃႈ ၵႃမႄႈသေ ယုၵ်ႉတိၼ်မၼ်းၼႄ၊ ၵူမ်ႈႁူဝ်မၼ်းၼႄ၊ ၵီႈပိၵ်ႇမၼ်းၼႄ၊ ၵီႈႁၢင်မၼ်းၼႄသေ မႃးပၢႆးၵႃမႄႈယူႇ။ မၢင်ပွၵ်ႈမၢင်လႂ် ၵႃပေႃႈၼႆႉ ၵႆႉလႄႇႁႃဢဝ်တၢင်းၵိၼ်သေ မႃးၸူးၵႃမႄႈ ဢၼ်ၶဝ်လႆႈၸႂ်ထုၵ်ႇၸႂ်ၼၼ်ႉယဝ်ႈ။ ပေႃးၵႃမႄႈ လႆႈၸႂ်ၵေႃႈ ၽွမ်ႉၸွမ်းၵႃပေႃႈသေ ႁဵတ်းၽူဝ်မေးၵၼ်ၵႂႃႇ တေႃႇၸူဝ်ႈယဝ်ႈ။ တႄႇဢဝ် ၶၢဝ်းလိူၼ်မၢတ်ႉၶျ် တေႃႇထိုင် လိူၼ်မေႇၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၶၢဝ်း ၶႆႇၶဝ်တႅၵ်ႇသေ ၶႆႇၼိုင်ႈမုင်ႉ ၼိုင်ႈႁၢင်းၼႆႉ မီးယူႇ သီႇႁႃႈလုၵ်ႈ။ မၢင်ပွၵ်ႈ ၸၢင်ႈမီးထိုင် ႁူၵ်းလုၵ်ႈယူႇ။ ၶႆႇၶဝ်ၼၼ်ႉ ယၢဝ်းၸလွတ်ႈဝႆႉသေ ပိူၵ်ႇမၼ်း လိူမ်ႈဝႆႉယူႇ။ တီႈမိူင်းမၢၼ်ႈ မိူင်းတႆးၼႆႉ ၵႆႉလႆႈႁၼ် ၵႃထိူၼ်ႇ မီးယူႇၸွမ်းၵၢင်ပၢင်ႇ၊ ၸွမ်းတိၼ်လွႆ၊ ၸွမ်းလွႆသုင်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉယူႇ။