ၸၢင်ႉ

ၸၢင်ႉ Temporal range: Pliocene–Present PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
A female African bush elephant in Mikumi National Park, Tanzania.
လွင်ႈၸႅၵ်ႇၽႄၸွမ်းပၢႆးသၢႆႈ
ၶူင်း:	Animalia
ၸိူဝ်ႉႁူမ်ႈၵၼ်:	Chordata
Subphylum:	Vertebrata
ၸိူဝ်ႉႁူမ်ႈ:	Mammalia
Superorder:	Afrotheria
ၸိူဝ်ႉၸၢဝ်း:	Proboscidea
ၸိူဝ်ႉငိူၼ်ႈ:	Elephantidae Gray, 1821
Genera
Loxodonta Elephas

မိူဝ်ႈမိုၼ်ႉသိုၼ်းၵွၼ်ႇၼၼ်ႉ ၸၢင်ႉၶဝ်ယူႇသဝ်း ၼႂ်းၵမ်ႇၽႃႇ ၽၢႆႇႁွင်ႇပုၼ်ႉယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈလဵဝ်တႄႉ ၸၢင်ႉဢၼ်လုၵ်ႉတီႈ ၸၢင်ႉမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇမႃးၼၼ်ႉ ၵူၺ်းၵိုတ်း သွင်မဵဝ်းၵူၺ်းယဝ်ႉ။

သတ်းတူဝ်ယူႇ ၼိူဝ်ၵွင်းၼႆႉၸၢင်ႉၼႆႉ တူဝ်ယႂ်ႇသေပိူၼ်ႈ။ ႁႅင်းယႂ်ႇသေပိူၼ်ႈ။ ပေႃးဝႃႈ ၵူၼ်းတိၺွပ်းၶဝ်သေ ၸႂ်ႉၶဝ်ၸိုင် လီဢၢမ်း ၶဝ်မေႃၸႂ်ယၢဝ်းသေႁဵတ်းၵၢၼ်ပၼ်ၵူၼ်း။ ၸၢင်ႉၼႆႉ သွၼ်ငၢႆႈ။ ၸႂ်ႉသင်ၵေႃႈ ထွမ်ႇသေ မေႃႁဵတ်းၸွမ်း။

ၸၢင်ႉဢႃႇၾရိၵၼႆႉ တူဝ်ယႂ်ႇသေ ၸၢင်ႉဢေးသျႃးယူႇ။ မၢင်တူဝ် သုင်ပဵၼ် 11 ထတ်းယဝ်ႉ။ ၸၢင်ႉဢေးသျႃးၼႆႉတႄႉဢမ်ႇသုင်ပူၼ်ႉ 10 ထတ်း။ ၸၢင်ႉဢႃႇၾရိၵၼႆႉ ႁူဝ်မူၼ်းသေ မႂ်ႁူယႂ်ႇ။ ၸၢင်ႉဢေးသျႃးတႄႉ ၸိၵ်းႁူဝ်လွၵ်းသေ မႂ်ႁူလဵၵ်ႉ။ ငူင်းၸၢင်ႉဢႃႇၾရိၵၼႆႉ မီးႁွႆးၶွပ်ႇ ၽဵင်ႇၵၼ်သေ မီးသီႇသူပ်း သွင်ဢၼ်ယဝ်ႉ။ ငူင်းၸၢင်ႉဢေးသျႃးတႄႉ လိူမ်ႈသေ သဵမ်ႈလူင်းၵႂႃႇ။ ပၢႆငူင်းမၼ်းၵူၺ်းမီး သီႇသူပ်းဢၼ်လဵဝ်ၵူၺ်း။ ၸၢင်ႉဢေးသျႃးလႄႈၸၢင်ႉဢႃႇၾရိၵ မီးလွင်ႈပႅၵ်ႇပိူင်ႈၵၼ် တၢင်ႇမဵဝ်းထႅင်ႈၵွၼ်ႇ။ ၵွပ်ႈပိူဝ်ႈ မီးလွင်ႈပႅၵ်ႇပိူင်ႈၵၼ်လႄႈၽူႈလူင်ႉၽၢႆႇသတ်းၶဝ်ၸင်ႇၸႅၵ်ႇဝႆႉ ၸိူဝ်ႉၽႄမၼ်းၶေႃၶေႃယူႇ။

ၸၢင်ႉဢႃႇၾရိၵၼႆႉ မိုတ်ႈယူႇသဝ်း ၼႂ်းထိူၼ်ႇလိုၵ်ႉလူင် ၵုၼ်ဢႃႇၾရိၵယဝ်ႉ။ ၸၢင်ႉဢေးသျႃးၼႆႉ ၵမ်ႈၽွင်ႈၵေႃႈ ႁွင်ႉဝႃႈ ၸၢင်ႉဢိၼ်ႇတိယ ၼႆယူႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ၸၢဝ်းၸၢင်ႉဢိၼ်ႇတိယၼၼ်ႉ ၵူၺ်းမီးဝႆႉတီႈ ဢိၼ်ႇတိယၵူၺ်းဢမ်ႇၸႂ်ႈ၊ တမ်ႈတီႈ မိူင်းမၢၼ်ႈ၊ မိူင်းထႆး၊ မိူင်းသီႇႁူဝ်ႇ၊ မိူင်းဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃး၊ မိူင်းမလေးသျႃးၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ မီးယဝ်ႉ။ ၸၢင်ႉဢႃႇၾရိၵလႄႈ ၸၢင်ႉဢေးသျႃးၼႆႉ တၢင်းယၢမ်ႈၶဝ် မိူၼ်ၵၼ်ယဝ်ႉ။ ၸၢင်ႉတင်းသဵင်ႈ မိုတ်ႈသူင် ယူႇၸွမ်းၵၼ် ပဵၼ်ၽုင်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ပေႃးဝႃႈ ဢမ်ႇၸႂ်ႈ ၸၢင်ႉဢၼ်ပိူတ်ႈမတ်ႉၶင်ဝႆႉၸိုင် သၽႃႇဝၸၢင်ႉၼႆႉ ပေႃးလႆႈယူႇလွတ်ႈလႅဝ်းၸိုင် ၶဝ်မေႃယူႇၸွမ်း ၽုင်ၸၢင်ႉၶဝ်ယဝ်ႉ။ ၸၢင်ႉၼိုင်ႈၽုင်ၼႆႉ ၸၢင်ႈမီး 10 တူဝ်တေႃႉထိုင် 100 တူဝ်ယူႇ၊ ၵမ်ႉပႃႈၼမ်တႄႉ ဢၼ်ဢွၼ်ႁူဝ်ၶဝ်ၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၸၢင်ႉမႄႈလူင်ယဝ်ႉ။ တမ်ႈတီႈ ၼႂ်းထိူၼ်ႇၼၼ်ႉ ၵႆႉၸၢင်ႈႁၼ် ၸၢင်ႉၶဝ် မီးယူႇၸွမ်းႁိမ်း ၽင်ႇၼမ်ႉႁွင်ႈ ပဵၼ်ၽုင်ယူႇ၊ ၶၢဝ်းၽူၼ်တႄႉ ၵႆႉၸၢင်ႈႁၼ်ၶဝ် ယူႇသဝ်းၸွမ်း ၵၢင်ပၢင်ႇၵၢင်လႅင်ႉလႄႈသင် မၢင်ပွၵ်ႈမၢင်လႂ် ၼိူဝ်လွႆၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ ၵႆႉၸၢင်ႈႁၼ်ၶဝ် ယူႇသဝ်းယူႇ။ ၸၢင်ႉဢၼ်ဢၼ်ဢွၵ်ႇၸႂ် ၶႂ်ႈၸွမ်းၽွၵ်ႇၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ ၸၢင်ႉမူင်ႇၼႆသေ ၵႆႉၸၢင်ႈႁဵတ်းႁၢႆႉတေႃႇ ၵူၼ်းယဝ်ႉ။

ၸၢင်ႉၼႆႉ ၶဝ်မေႃၶၢႆႉႁႃ တီႈယူႇတီႈၵိၼ်ၶဝ် ၸွမ်းၶၢဝ်းမႆႈၶၢဝ်းၽူၼ်ၶၢဝ်းၵတ်း တီႈလႂ်တီႈၼၼ်ႉယူႇ၊ ၸၢင်ႉၼႆႉ မေႃၸုၵ်းသေၼွၼ်း မေႃမူပ်ႇသေၼွၼ်း ၸိူင်ႉၼင်ႇမႃႉယဝ်ႉ။ ၶၢဝ်းဢၼ်ၶဝ်ၼွၼ်းၼၼ်ႉတႄႉ ပဵၼ်ၶၢဝ်းၵၢင်ၶိုၼ်းလႄႈ ၶၢဝ်းယၢမ်း ၵၢင်ဝၼ်း ဢၼ်မႆႈႁႅင်းၼႃႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၽွင်းမိူဝ်ႈ ၵူၼ်းတိၺွပ်းလႆႈၶဝ်ၼၼ်ႉ ၸၢင်ႉၼႆႉ ၶၢဝ်းတၢင်းဢၢၼ်ႇဝူင်ႈမၼ်းၼၼ်ႉ ၶဝ်ဢမ်ႇလပ်းဢမ်ႇၼွၼ်း။ ၸၢင်ႉဢၼ်ဢမ်ႇၼွၼ်း ၼႂ်းၶၢဝ်းတၢင်း ႁႃႈပီၵေႃႈ မီးယူႇၼႆယဝ်ႉ။

ၸၢင်ႉၼႆႉ လုၺ်းၼမ်ႉၵတ်ႉၶႅၼ်ႇတႄႉတႄႉ။ တမ်ႈတီႈ ၼႂ်းၼမ်ႉ ဢၼ်လိုၵ်ႉ 30 ထတ်းၼၼ်ႉ လႆႈမၢႆတွင်း ႁူႉထိုင်မႃးဝႃႈ ၸၢင်ႉၼႆႉ ယူႇသဝ်းလႆႈၼႂ်းၼမ်ႉ 6 ၸူဝ်ႈမွင်းၼႆယဝ်ႉ။ ၸၢင်ႉၼႆႉ ႁႂ်ႈပေႃးယုၵ်ႉလႆး တိၼ်ၶဝ် တင်းသီႇၶွၼ် မိူဝ်ႈလဵဝ်ၼၼ်ႉ ဢမ်ႇယုၵ်ႉလႆႈ၊ ၵူၺ်းၵႃႈ ပေႃးၶဝ်လႅၼ်ႈတႄႉ လႅၼ်ႈၽၢႆတႄႉတႄႉ။

တီႈမိူင်းဢိၼ်ႇတိယ လႄႈ မိူင်းမၢၼ်ႈၼၼ်ႉတႄႉ ၸၢင်ႉၼႆႉ ဢဝ်ၸႂ်ႉတႃႇတေ လၢၵ်ႈၸၼ် ၵုၼ်ႇၶူဝ်း ဢၼ်ၼၵ်းၼႃၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၸၢင်ႉၼႆႉ ၶဝ်ၵွၼ်းဢဝ် ပုၼ်ႈၽွၼ်းၼႃႈၵၢၼ်ၶဝ် တဵမ်ထူၼ်ႈတႄႉတႄႉ။ ဢဝ်ၶဝ် လၢၵ်ႈတုမ်ၼႆႉလူင် ဢဝ်ၶဝ် တၢင်ႇၶူဝ်းၼၵ်းၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ တမ်ႈတီႈ လိၼ်ပဵင်းၼၼ်ႉ ၶူဝ်းၶွင် ဢၼ်မီးၼမ်ႉတၵ်း ၼိုင်ႈတၢၼ်ႇၶိုင်ႈၼၼ်ႉ ဢမ်ႇၶႃႇလႃႇသင်၊ တႃႇတေ လၢၵ်ႈၸၼ် တုမ်မႆႉၼၵ်းလူင် ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ လႆႈဢဝ်ၸိူၵ်ႈၼင်ယိုတ်ႈလူင် ၶဵၼ်းပၢတ်ႈ တီႈ ၶေႃးၸၢင်ႉ၊ လႆႈၶိုၼ်းဢဝ် ၸိူၵ်ႈတၢင်ႇဢၼ် မႃးၼွင်ႇၸွမ်းသေ ၸၼ်လၢၵ်ႈ ၶူဝ်းၶွင်ယဝ်ႉ။ မၢင်တီႈမၢင်ဢွင်ႈၼႆႉ ယင်းၵွႆၸႂ်ႉၸၢင်ႉ ထႆၼႃးလူးၵွၼ်ႇ၊ ပီႈၼွင်ႉတႆးၶမ်းတီႈၶဝ်ၼႆႉ ပႄႉႁႄႈၸၢင်ႉတႄႉတႄႉ၊ ၶဝ်ယင်းမေႃဢဝ်ၸၢင်ႉ ထႆၼႃးလူးၵွၼ်ႇ၊ မၢင်ပွၵ်ႈမၢင်လႂ် ဢဝ်လၢၵ်ႈတုမ် ဢဝ်လၢၵ်ႈသႅင်လူင် ဢဝ်လၢၵ်ႈတွႆးလူတ်ႉလဵၼ်းၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ ၸႂ်ႉလႆႈယဝ်ႉ။ ၼႃႈၵၢၼ် တေႃႉမႆႉ ၼႂ်းထိူၼ်ႇၼၼ်ႉ ပေႃးဢမ်ႇပႃးၸၢင်ႉ ဢမ်ႇပဵၼ်ၵၢၼ်။

African Forest Elephant

တီႈၼိူဝ်လင်ၸၢင်ႉၼၼ်ႉ သႂ်ႇပွင်သေ ၸၢင်ႉၼႆႉ ဢဝ်ႁဵတ်းၶိူင်ႈၶီႇၵူၼ်းႁဝ်းယဝ်ႉ။ ၵူၼ်းၵုမ်းၸၢင်ႉတႄႉ ၶီႇတီႈၼိူဝ်ၶေႃးၸၢင်ႉသေ ႁေႃႈၸၢင်ႈ။ တီႈမိူင်းဢိၼ်ႇတိယၼၼ်ႉ ပေႃးဝႃႈ ၶုၼ်ၶဝ် ဢွၵ်ႇလိုပ်ႈယိုဝ်းသိူဝ်ၸိုင် ၶဝ်ၶီႇၼိူဝ်လင်ၸၢင်ႉသေ ၵႂႃႇလိုပ်ႈသိူဝ်ယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇၼႆႉ ပေႃးတိုၵ်းသိုၵ်းၵၼ်ၸိုင် ၸႂ်ႉၸၢင်ႉတင်းၼမ်။ ၼႂ်းပိုၼ်းတႆး ၽွင်းမိူဝ်ႈ ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉ တိုၵ်းမိူင်းမိတ်ႈၼၼ်ႉ ၸၢင်ႉတိုၵ်းမၼ်း မီး 500 တူဝ်၊ ၸၢင်ႉၽၢႆႇမိူင်းမိတ်ႈ သမ်ႉမီး 800 တူဝ်ၼႆယဝ်ႉ။ တမ်ႈတီႈ မိူင်းဢိၼ်ႇတိယ၊ မိူင်းထႆး မိူင်းမၢၼ်ႈၼၼ်ႉ ဢဝ်ၸၢင်ႉ ၶဝ်ႈပႃး ၼႂ်းပွႆးၸဝ်ႈပွႆးၸွမ်ယဝ်ႉ။ ၸၢင်ႉၼႆႉ ၵမ်ႉပႃႈၼမ် ၵူၺ်းပဵၼ်သီႇၵမ်ႇလမ်ၵူၺ်းသေတႃႉ ၸၢင်ႉၽိူၵ်ႇၵေႃႈ မီးယူႇ၊ တီႈမိူင်းထႆးလႄႈ မိူင်းသီႇရိလင်ႇၵႃႇၼၼ်ႉ ၵႆႉလႆႈႁၼ် ၸၢင်ႉၽိူၵ်ႇၼမ်ယူႇ။ ၸၢင်ႉၽိူၵ်ႇလႄႈ ၸၢင်ႉလမ်ၼႆႉ ဢမ်ႇဝႆႉပဵင်းၵၼ်သေ မၢတ်ႈယမ်ဝႃႈ ၸၢင်ႈၽိူၵ်ႇၼႆႉ ၶိုၵ်ႉတွၼ်းလိူဝ်သေ ၸၢင်ႉလမ်ၼႆယူႇ။ မိူင်းမၢၼ်ႈလႄႈ မိူင်းထႆးၼႆႉ ဝႆႉၸၢင်ႉၽိူၵ်ႇပဵၼ်ႈ ၸၢင်ႉၵႅဝ်ႈယဝ်ႉ။ ၶုၼ်မၢၼ်ႈၶဝ်ၵေႃႈ လႆႈၸႂ် ဢၼ်ဝႃႈ ၸဝ်ႈၵဝ်ႇပဵၼ် ၸဝ်ႈၸၢင်ႉၽိူၵ်ႇ ၼႆၼၼ်ႉတႄႉတႄႉ။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ၸၢင်ႉၽိူၵ်ႇလႄႈ ၶုၼ်မၢၼ်ႈၶဝ် ယင်းၵွႆႁဵတ်းသိုၵ်း တိုၵ်းမိူင်းထႆးလူးၵွၼ်ႇ။

ၸၢင်ႉၼႆႉ ပေႃးယူႇၸွမ်း သၽႃႇဝၶဝ်ၸိုင် ဢႃႇယုၶဝ် ယၢဝ်းထိုင်လႆႈ ပၢၵ်ႇပီယဝ်ႉ။ ၸၢင်ႉမႄႈၼႆႉ ၵိူတ်ႇလုၵ်ႈ ႁၢင်ႇတႄႉတႄႉ၊ ဢႄႇတႄႉတႄႉ။ ၵွပ်ႈၼၼ် ပေႃးဝႃႈ ပိူၼ်ႈၺွပ်းဢဝ်ၸၢင်ႉ ယိုဝ်းတၢႆၸၢင်ႉၸိုင် တႃႇတေတႅၼ်းတၢင် တူဝ်ဢၼ်တၢႆၼၼ်ႉ တီႈဢေႇသုတ်းမၼ်း လႆႈပႂ်ႉသိပ်းပီ ဢမ်ႇၼၼ် 12 ပီသေ ၸင်ႇတေလႆႈၺွပ်းၸၢင်ႉထႅင်ႈယဝ်ႉ။ ၵူၼ်းၸိူဝ်းတေ တိၺွပ်းၸၢင်ႉၼၼ်ႉ ၶဝ်လႆႈၶဝ်ႈၵႂႃႇၼႂ်းထိူၼ်လိုၵ်ႉသေ ၵႂႃႇလိုပ်ႈၸၢင်ႉ ၵႅတ်ႇၸၢင်ႉ ႁႂ်ႈႁွတ်ႈထိုင် တီႈၶဝ် တေၸတ်းၵၢၼ်ၼၼ်ႉယူႇ။

ၵမ်းလိုၼ်းသုတ်း တႃႇတေၵႅတ်ႇၸၢင်ႉ ၶဝ်ႈၼႂ်းတီႈဢၼ်လွမ်ႉဝႆႉၼၼ်ႉ ၸင်ႇၵိုင်ႉၵၢင်ႉ ႁွင်ႉသႅၼ်ႇ ႁဵတ်းႁႂ်ႈၸၢင်ႉ တူၵ်းၸႂ်လႂ်တိုၼ်ႇသေ ႁႂ်ႈၸၢင်ႉၵႂႃႇၶွၼ်ႈၵၼ် တီႈလဵဝ်ယဝ်ႉ။ ၸၢင်ႉလိူင်း ၸိူဝ်းဢၼ်ၶဝ်ႈမႃး ၼႂ်းတီႈႁၢင်ႈဝႆႉၼၼ်ႉ ပိူၼ်ႈၸင်ႇဢဝ် ၸိူၵ်ႈမတ်ႉသေ ပိုၵ်ႉသွၼ်ပၼ် ႁႂ်ႈမၼ်း ယဵၼ်ႇငႄႈမႃး ႁႂ်ႈပေႃး ၸႂ်ႉလႆႈမႃးၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇၼၼ်ႉ ပုၼ်ႈတႃႇ တေလႆႈငႃးၸၢင်ႉလႄႈ ပိူၼ်ႈဢဝ်တၢႆ ၸၢင်ႉယဝ်ႉ။ တေႃႇထိုင် မိူဝ်ႈပူၼ်ႉမႃး ပႆႇပေႃးႁိုင်ၼၼ်ႉ ၸၢင်ႉဢႃႇၾရိၵၼႆႉ ၼိုင်ႈပီၼိုင်ႈပီ လႆႈၶၢမ်ႇပိူၼ်ႈဢဝ်တၢႆ 40000 တူဝ်ယဝ်ႉ။ ယၢမ်းလဵဝ်တႄႉ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈမိူင်းၶဝ် တမ်းဝႆႉ မၢႆမီႈ တႃႇတေႁၢမ်ႈသီး လွင်ႈဢဝ်တၢႆ ၸၢင်ႉၼၼ်ႉယူႇ။

Forest elephant group 1 (6841415460)

ၸၢင်ႉသိပ်းပိူင်

1. ၸၢင်ႉဢၼ်မီးႁႅင်း တၢၼ်ႇၵူၼ်းသိပ်းၵေႃႉသေ သဵင်ႁွင်ႉမၼ်း မေႃးဝႃးႁိုဝ်းႁိုဝ်းၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၸၢင်ႉ ၵႃႇꩮႃႇဝၵ။
2. ၸၢင်ႉဢၼ်မီး ၸွမ်းႁိမ်း ၽင်ႇၼမ်ႉၵၢင်းၵႃႇၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၸၢင်ႉၵင်ႇၵေႇယ။
3. ၸၢင်ႉဢၼ်သီလိူင်သဝ်ႈၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၸၢင်ႉပၼ်ႇတရ။
4. ၸၢင်ႉဢၼ်သီမိူၼ်တွင်းလႅင်ၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၸၢင်ႉတမ်ႇၿ။
5. ၸၢင်ႉဢၼ်သီမိုၵ်းၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၸၢင်ႉပိင်ႇၵလ။
6. ၸၢင်ႉဢၼ်မီးသႅဝ်ႁွမ်ၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၸၢင်ႉၵၼ်ႇꩪ။
7. ၸၢင်ႉဢၼ်မေႃၵႂႃႇ ၶိုၵ်ႉၶိုၵ်ႉၶၢႆးၶၢႆးၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၸၢင်ႉမင်ႇၵလ။
8. ၸၢင်ႉဢၼ်မီးသီငိုၼ်းၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၸၢင်ႉႁေႇမ။
9. ၸၢင်ႉဢၼ်မီးသီၽိူၵ်ႇ၊ ငူင်းလႄႈ ႁၢင်ႁၢင်ႈလီသေ မေႃယူႇၼိူဝ်ၵၢင်ႁၢဝ်ၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၸၢင်ႉဢုပေႃးသထ။
10. ၸၢင်ႉဢၼ်မီးသိငိုၼ်း၊ ငႃးသမ်ႉမီးႁူၵ်းသီ၊ ႁၢင်ယၢဝ်း၊ ႁူဝ်သဵမ်ႈ၊ ဢင်ႇၵႃႇၵူႈသမ်ႇၵူႈပိူင် တဵမ်ထူၼ်ႈသေ သမ်ႉမေႃမိၼ်ၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၸၢင်ႉသတ်ႉတၢၼ်ႇ။

ၼႂ်းၵႃႈ ၸၢင်ႉတင်းသဵင်ႈၼၼ်ႉ ၸၢင်ႉသတ်ႉတၢၼ်ႇၼႆႉ မျၢတ်ႈတွၼ်းသေပိူၼ်ႈ။ တီႈၼႂ်း ၸႃႇတၵ 550 ၼၼ်ႉၵေႃႈ ပႃးဝႆႉ လွင်ႈၼေႃႇလွင်းၸဝ်ႈ ယၢမ်ႈပဵၼ် ၸၢင်ႉသတ်ႉတၢၼ်ႇလႄႈ ၸိူင်းမၼ်းၼၼ်ႉ လီၶဝ်ႈၸႂ်တႄႉတႄႉ။ မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇၵွၼ်ႇ တီႈၼႂ်းထိူၼ်ႇ ႁိမဝၼ်ႇတႃႇလူင် ႁိမ်းၼွင်သတ်ႉတၢၼ်ႇလူင် ဢၼ်ထိူၼ်ႇ 16 ၸၼ်ႉ လွမ်ႉႁွပ်ႈ၊ ဢၼ်လွႆ 7 ထၢပ်ႈ လွမ်ႈႁွပ်ႈဝႆႉၼၼ်ႉ ၽၢႆႇတူၵ်းမၼ်း မီးဝႆႉ ထမ်ႈၶမ်းလုၵ်ႈၼိုင်ႈသေ ၼေႃႇၶမ်းၸဝ်ႈ ပဵၼ်ၶုၼ်ၸၢင်ႉသတ်ႉထၢၼ်ႇ ၵွၼ်းဢုပ်ႉၸၢင်ႉပႅတ်ႇမိုၼ်ႇ ယူႇသဝ်းဝႆႉယဝ်ႉ။ ၸၢင်ႉလူင်တူဝ်ၼၼ်ႉ တၢင်းသုင်မၼ်း မီး 18 သွၵ်ႇ၊ တၢင်းယၢဝ်းမၼ်း မီး 120 သွၵ်ႇ၊ ငူင်းမၼ်းယၢဝ်း 58 သွၵ်ႇ၊ ငႃးမၼ်းယၢဝ်း 30 သွၵ်ႇ၊ တၢင်းယႂ်ႇငႃးမၼ်း မီး 15 သွၵ်ႇ၊ ပၢႆတိၼ် ပၢႆမိုဝ်း ပၢႆသူပ်းမၼ်း လႅင်ၸွင်းႁွင်း မိူၼ်ၼင်ႇၼမ်ႉၶၢင်ႈ။ တူဝ်မၼ်း ၶၢဝ်မိူၼ်ၼင်ႇ လုၵ်ႈလိူၼ်မူၼ်း။ ငႃးမၼ်းၼၼ်ႉ မီးသီႁူၵ်းသီယဝ်ႉ။ ၸၢင်ႉသတ်ႉတၢၼ်ႇလူင်ၼၼ်ႉ ပေႃးၶၢဝ်းၽူၼ်ၼႆ မၼ်းယူႇသဝ်း ၼႂ်းထမ်ႈၶမ်း၊ ပေႃးၶၢဝ်းမႆႈၼႆ မၼ်းယူႇသဝ်း တႂ်ႈတူၼ်ႈမႆႉၺွင်ႇယဝ်ႉ။ ၸၢင်ႉၶုၼ်သတ်ႉတၢၼ်ႇ မီးမေးသွင်ၵေႃႉ ၸိုဝ်ႈဝႃႈ မႁႃႇသုၽတ်ႉတႃႇ လႄႈ ၸူလသုၽတ်ႉတႃႇ။ ပွၵ်ႈၼိုင်ႈ ၽွင်းမိူဝ်ႈ ၼေႃႇၶမ်းၸၢင်ႉသတ်ႉတၢၼ်ႇ ယူႇသဝ်း တႂ်ႈတူၼ်ႈမႆႉပဝ်းယူႇၼၼ်ႉ မႁႃႇသုၽတ်ႉတႃႇ သမ်ႉယူႇၽၢႆႇၶႂႃ ႁၢင်လူမ်း၊ ၸူႇလသုၽတ်ႉတႃႇ သမ်ႉယူႇၽၢႆႇသၢႆႉ ႁူဝ်လူမ်းယဝ်ႉ။ ၸၢင်ႉသတ်ႉတၢၼ်ႇ ဢဝ်ၵွၵ်းႁူဝ်မၼ်း တမ်ၶွၼ်း တူၼ်ႈမွၵ်ႇပဝ်းသေ ႁဵတ်းႁႂ်ႈ မွၵ်ႇပဝ်း ႁူင်ႈတူၵ်းလူင်း မိူၼ်ၼင်ႇ ၽူၼ်သွၼ်းၼၼ်ႉယူႇ။ ၵမ်းၼၼ်ႉ ၵႃႈပဵၼ် ၵိင်ႁႅင်ႈလႄႈ မူတ်ႉသူမ်ႈ သမ်ႉတူၵ်းသႂ်ႇ ၼိူဝ်ၸူႇလသုၽတ်ႉတႃႇ၊ ၵႃႈပဵၼ် မွၵ်ႇပဝ်းသမ်ႉ လူမ်းထွင်းသေ ၵႂႃႇတူၵ်းသႂ်ႇ မႁႃႇသုၽတ်ႉတႃႇ သဵင်ႈသဵင်ႈ။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ လွင်ႈၼၼ်ႉသေ ၸူလသုၽတ်ႉတႃႇ ဝႆႉၸႂ်ၼႂ်းသေ ႁၼ်ၽိတ်းဝႃႈ မဵတ်ႉတႃႇဢမ်ႇၽဵင်ၼႆယဝ်ႉ။ ထႅင်ႈပွၵ်ႈၼိုင်ႈ ၽွင်းမိူဝ်ႈ လူင်းၼႂ်းၼွင်သေ လဵၼ်ႈၼမ်ႉသေ ဢဝ်ဝႃမွၵ်ႇ ပိုၼ်သႂ်ႇ ၽုၵ်းသႂ်ႇၵၼ်လဵၼ်ႈၼၼ်ႉ ၼေႃႇလွင်းၸဝ်ႈ သမ်ႉဢဝ် မွၵ်ႇမူဝ် ဢၼ်ၵိုတ်းတင်းၼမ်ၼၼ်ႉ ၵႂႃႇပၼ်ၺႃး မႁႃႇသုၽတ်ႉတႃႇလႄႈ ၸူႇလသုၽတ်ႉတႃႇ ၸႂ်ၼႂ်းထႅင်ႈပွၵ်ႈသွင်ယဝ်ႉ။

ဝၢႆးၼၼ်ႉ ၸူႇလသုၽတ်ႉတႃႇ ဢဝ်ငႃးမူဝ်ႁႃႈပၢၵ်ႇ လူႇတၢၼ်း ၸဝ်ႈပတ်ႉၸေႇၵပုတ်ႉထႃႇသေ ယွၼ်းသူးဝႃး "ပေႃးဝႃႈ ၵဝ်ၶႃႈတၢႆၵႂႃႇၸိုင် ၸၢတ်ႈၼႃႈမႃး ႁႂ်ႈလႆႈၵႂႃႇပဵၼ် ၼၢင်းႁေႃၶမ်း ႁႂ်ႈလႆႈတွင်းၸၢတ်ႈသေၵမ်း၊ ႁႂ်ႈလႆႈ ပဵၼ်ၵေႃႉဢၼ် လိူဝ်ႈဢဝ်လႆႈ ငႃးၸၢင်ႉလူင်သတ်ႉတၢၼ်ႇၼႆႉသေၵမ်း" ယဝ်ႉ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ မၼ်းၵိၼ်ဢမ်ႇဝၢၼ် ၼွၼ်းဢမ်ႇလပ်းသေ တၢႆၵႂႃႇ။ ၸွမ်းၼင်ႇ ဢၼ်မၼ်းယွၼ်းသူးဝႆႉၼၼ်ႉ ၸင်ႇၵႂႃႇၵိူတ်ႇပဵၼ် လုၵ်ႈယိင်း ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်း မတ်ႉတရၢတ်ႉသေ ပေႃးပဵၼ်သၢဝ်မႃးၵေႃႈ ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်း ပႃႇရႃႇၼသီႇ ဢဝ်ၵႂႃႇႁဵတ်းပဵၼ် ၼၢင်းႁေႃၶမ်း။ မၼ်းၼၢင်း တွင်းၸၢတ်ႈမၼ်းလႄႈ ၵၢင်ၸႂ်မၼ်း ၶႂ်ႈဢဝ်ငႃးၸၢင်ႉသတ်ႉ တၢၼ်ႇ မႃးႁဵတ်းဝီႁူဝ်ၼႆသေ ငဝ်ဝႆႉယူႇယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်း လႆႈႁၼ် လႆႈႁူႉသေ ၸင်ႇၸႂ်ႉ မူးသိူဝ်းသေႃးၼုတ်ႉတရ ၵႂႃႇဢဝ်မႃး ႁႂ်ႈလႆႈ ငႃးၸၢင်ႉယဝ်ႉ။ မၼ်းၼၢင်းၵေႃႈ ၼႄပၼ်ၶၢဝ်းတၢင်း မူးသိူဝ်းသေ ၸႂ်ႉႁႂ်ႈ ဢဝ်ပိုၼ်ၵွင်ႉ ယိုဝ်းတၢႆၸၢင်ႉ၊ ႁႂ်ႈဢဝ်မႃး ငႃးၸၢင်ႉယဝ်ႉ။ မူးသိူဝ်းၵေႃႈ ဢွၵ်ႇၶၢဝ်းတၢင်းၵႂႃႇ ၸဵတ်းပီ ၸဵတ်းလိူၼ် ပၢႆၸဵတ်းဝၼ်း ၸင်ႇတေႁွတ်ႈထိုင် တီႈၼွင်သတ်ႉတၢၼ်ႇ။ မၼ်းၸင်ႇ တွင်းမၢႆဝႆႉ တီႈၵႂႃႇတီႈပႆ တီႈယူႇတီႈသဝ်း ၸၢင်ႉလီလီ။ ၸင်ႇၶုတ်းႁူးလိၼ် ၶဝ်ႈၵႂႃႇၸူး တမ်ႈတီႈ ၸၢင်ႉၸုၵ်းၸဵၼ်းၼမ်ႉလႄႈ ၽွင်းမိူဝ်ႈၸၢင်ႉ ဢၢပ်ႇၼမ်ႉယဝ်ႉသေ မႃးၸုၵ်းယူႇၼၼ်ႉ ၸင်ႇဢဝ်ၵၢင်ႇ ယိုဝ်းသႂ်ႇ တီႈသၢႆလီၸၢင်ႉယဝ်ႉ။ ပေႃးဝႃႈ ၸၢင်ႉၺႃးပိုၼ်ၵေႃႈ မၼ်းၸင်ႇႁွင်ႉသႅၼ်ႇလႄႈ ၵႃႈပဵၼ်ၸၢင်ႉတင်းသဵင်ႈ ဢွၼ်ၵၼ် ၵႂႃႇႁႃၽူႈၶဵၼ်ၼႂ်းထိူၼ်ႇယဝ်ႉ။

ၼေႃႇၶမ်းၸၢင်ႉၵေႃႈ ႁူႉထိုင် တီႈပိုၼ်ဢွၵ်ႇမႃးလႄႈ ၸႂ်ႈႁႂ်ႈ ၼၢင်းမႁႃႇသုၽတ်ႉတႃႇ ပၢႆႈသေ ၸင်ႇဢဝ်တိၼ်မၼ်း ထိပ်ႇတူၺ်း ၼင်လိၼ်မိူင်းလႄႈ ၸင်ႇလႆႈႁၼ် ပိုင်ႈယဝ်ႉ။ ပေႃးလႆႈႁၼ် မူးသိူဝ်း မီးၼႂ်းမၼ်းၵေႃႈ ဢဝ်ငူင်းမၼ်းသေ ၸၼ်ဢွၵ်ႇမႃး သမ်ႉႁၼ်မူးသိူဝ်း ဢဝ်သၢင်ႇၵၢၼ်း ၶဵၼ်းတူဝ်မၼ်းဝႆႉလႄႈ ၼေႃႇလွင်းၸဝ်ႈ ၸင်ႇထၢမ် လွင်ႈတၢင်းမၼ်း လႆႈႁူႉဝႃႈ ၼၢင်းၸူႇလသုၽတ်ႉတႃႇ ၸႂ်ႉမႃးဢဝ်ငႃးမၼ်းၸဝ်ႈၼႆလႄႈ တူဝ်မၼ်းၸဝ်ႈ ၸင်ႇႁၵ်းလိူဝ်ႈ ငႃးမၼ်း လူႇပၼ်သေ ယွၼ်းသူးတႃႇတေပဵၼ် ၽြႃးယဝ်ႉ။ ပေႃးဝႃး မူးသိူဝ်း ဢဝ်ငႃးၸၢင်ႉ မိူဝ်းပၼ်ၼၢင်းႁေႃၶမ်းသေ မွၵ်ႇလၢတ်ႈပၼ် ၶေႃးၵႂၢမ်း ဢၼ်ၸၢင်ႉသတ်ႉတၢၼ်ႇ သင်ႇမႃးၼၼ်ႉၵေႃး ၼၢင်းႁေႃၶမ်း မၢၵ်ႇႁူဝ်ၸႂ် တႅၵ်ႇၵီႈသေ ၼွၼ်းၽေးၵႂႃႇယဝ်ႉ။

ၸၢင်ႉမိူင်းမၢၼ်ႈ

တမ်ႈတီႈ ၼႂ်းပိုၼ်း မိူင်းမၢၼ်ႈ မိူင်းတႆးၼၼ်ႉ ၸၢင်ႉၼႆႉ ၶဝ်ႈတၢင်းတိုဝ်းတႄႉတႄႉ။ ၵႃႈၵွၼ်ႇတွၼ်းဢွၼ် ၽွင်းမိူဝ်ႈ တိုၵ်းသိုၵ်းၼၼ်ႉ တပ်ႉၸၢင်ႉၼႆႉ ပဵၼ်တပ်ႉႁႅင်းယႂ်ႇလူင် တႃႇတေႃႇသူႈ ၽူႈၶဵၼ်ယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းတႆး လၢႆလၢႆသိုပ်ႇ လၢႆလၢႆပၢၼ်ၵေႃႈ ယၢမ်ႈၸႂ်ႉ ၸၢင်ႉသေ ၶဝ်ႈပွႆးတိုၵ်းမႃးယူႇ။ တီႈၼႂ်းပိုၼ်း ရႃႇၸဝၢင်ႇ မိူင်းမိတ်ႈၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၽ မီးၸၢင်ႉတိုၵ်း 500 တူဝ်၊ မိူင်းမိတ်ႈ သမ်ႉမီး ၸၢင်ႉ 800 တူဝ်ၼႆယဝ်ႉ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉ ၸၢင်ႉၽိူၵ်ႇၼႆႉၵေႃႈ ဝႆႉၵႃႈၶၼ်သေ ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းၶဝ်ၵေႃႈ ဢဝ်ၸိုဝ်ႈဝႃး ၸဝ်ႈၸၢင်ႉၽိူၵ်ႇၼႆလူးၵွၼ်ႇ။

ၸၢင်ႉလႄႈ ၵၢၼ်မႆႉ

ပုၼ်ႈတႃႇ ၵၢၼ်တေႃႉမႆႉၼၼ်ႉ ၸၢင်ႉၼႆႉ ပဵၼ်သတ်း ဢၼ်လမ်ႇလွင်ႈလူင်ယဝ်ႉ။ ဢွင်ႈတီႈ ၸၢၵ်ႈဢမ်ႇထိုင်လႆႈၼၼ်ႉ လႆႈဢဝ်ၸၢင်ႉ လၢၵ်ႈတိုတ်ႉၸၼ်ဢဝ်ယဝ်ႉ။ တေႃႇထိုင်ယၢမ်းလဵဝ် ၵၢၼ်တေႃႉမႆႉၼႆႉ ယင်းတိုၵ်ႉၸႂ်ႉ ၸၢင်ႉယူႇ။ ပီႈၼွင်ႉတႆး ၶမ်းတီႈၼႆႉ ၸႂ်ႉၸၢင်ႉ ၵတ်ႉၶႅၼ်ႇတႄႉတႄႉသေ မေႃဢဝ်ၸၢင်ႉ ထႆၼႃးၵွၼ်ႇယဝ်ႉ။

ဆင်အမျိုးအစားများ

အစွယ်အမျိုးအစားပေါ် မူတည်၍ ဆင်ထီးများကို လေးမျိုးလေးစားခွဲခြားနိုင်သည်။ အစွယ်နှစ်ဖက်ပါရှိသော ဆင်ကို စွယ်စုံဆင်ဟု ခေါ်သည်။ အစွယ်တစ်ဖက်သာပါရှိသောဆင်ကို တေဆင်(တယ်လူး)ဟုခေါ်ပြီး အစွယ်လုံးဝ မပါရှိသောဆင်ကို ဟိုင်းဆင်ဟု ခေါ်ဝေါ်ကြသည်။ အစွယ်အနည်းငယ်(တစ်မိုက်ခန့်)ရှိသော ဆင်ကို ဟန်ဆင်(ဟန်ကုပ်) ဟုခေါ်ပါသည်။ ဆင်မ များတွင် အစွယ်ရှိသော်လည်း စွယ်ဖုံးအပြင်သို့ မထွက်သောကြောင့် မမြင်ရချေ။