ၼပူဝ်းလီးယၼ်း

ၼပူဝ်းလီးယၼ်း (1805)

မိူဝ်ႈလိူၼ်ဢေႃးၵၢသ်ႉ ဝၼ်းထီႈ 15 ပီႊ 1765 ၼီႈ တီႈဢႃၵျႅၵ်ႉသီးဢူဝ်ႇ(Ajaccio) ၼိူဝ်ၵုၼ်ၼမ်ႉ ၶေႃးသီးၵႃႇ(Corsica) ၽွင်းဢၼ်ၸၢဝ်းၵူၼ်းၶေႃးသီးၵႃႇၶဝ် တိုၵ်းတေႃးသၢၼ်ၶတ်းၾရင်ႇသဵတ်ႈ တႃႇတေလႆႈ လွတ်ႈလႅဝ်းသဝ်းၶေႃၼၼ်ႉ သွင်ၽူဝ်မေး ဢၼ်လႆႈၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၶႃးလူဝ်ႇ(Carlo)လႄႈ လႅတ်ႉတီႇၸီးဢႃး ပွၼ်ႇၼပၢတ်ႉ(Letizia Bounaparte) ၵိူတ်ႇႁၼ်ၼႃႈလုၵ်ႈၸၢႆးမႃးၵေႃႉၼိူင်ႈ။ ၸၢႆးဢွၼ်ႇၵေႃႉၼႆႉ ၵႅၼ်ႇၶႅင် ႁၢင်ႊလီႁၢင်ႊလဝ်းလႄႈ ၶဝ်ၸင်ႇတၢင်ႇၸိုဝ်ႈမၼ်းဝႃႈ ၼပူဝ်းလီးယၼ်း(Napoleon)- (ပဵၼ်ၽႃႇသႃႇဢိတ်ႇတလီႇ ဢၼ်လုၵ်ႉတီႈ Napoleone)သေ မီးတီႈပွင်ႇဝႃႈ "သၢင်ႇသီႇ ၼႂ်းပၢင်" (Lion of the field) ၼႆယဝ်ႉ။

ပိုၼ်းလင်

ဝၢႆးသေ ၶေႃးသီးၵႃႇ တူၵ်းပဵၼ်တႂ်ႈမိူင်းၾရင်ႇသဵတ်ႈယဝ်ႉၸိုင် ၶႃးလူဝ်ႇပွၼ်ႇၼပၢတ်ႉၵေႃႈ ႁႃလၢႆးၶဝ်ႈႁဵတ်းၵၢၼ်ၼႂ်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈၾရင်ႇသဵတ်ႈ။ မၼ်းၵေႃႈၸင်ႇလႆႈၵႃႉၶၢႆၶူဝ်းၼုင်ႈတၢင်းမႆႊသေ ႁႃငိုၼ်းၶဝ်ႈတွၼ်ႊတႃႇတူဝ်ၵဝ်ႇမၼ်း။ လိုၼ်းသုတ်းမႃး သမ်ႉလူဝ်ႇလႆႈလဵင်ႉၵူၼ်းတင်းၼမ်၊ ၵူၺ်း သမ်ႉဢမ်ႇမီးငိုၼ်းတွင်းၵုမ်ႇထူၼ်ႈလႄႈ ၶႃးလူဝ်ႇ ပွၼ်ႇၼပၢတ်ႉၵေႃႈ ၸင်ႇလႆႈယွၼ်းတၢင်းၸွႆႈထႅမ်တီႈ ၶုၼ်ၵႂၢၼ်းမိူင်းၾရင်ႇသဵတ်ႈ။ မၼ်းၵေႃႈယွၼ်းလႆႈ သူးလၢႆးႁဵၼ်း တႃႇလုၵ်ႈၸၢႆးၵေႃႉယႂ်ႇမၼ်းတင်းသွင် ဢၼ်ပဵၼ် ၵျူဝ်းသႅပ်ႉ(Joseph) လႄႈ ၼပူဝ်းလီးယၼ်း(Napoleon)။ ထိုင်မႃး 1778 ၼီႈမႃး မၼ်းၵေႃႈ ၸင်ႇဢွၵ်ႇၵႂႃႇၸူးလုၵ်ႈၸၢႆးမၼ်းၵႃႊတီႈမိူင်းၾရင်ႇသဵတ်ႈသေ ဢဝ်လုၵ်ႈၸၢႆးမၼ်း ၼပူဝ်းလီးယၼ်းၼၼ်ႉ ၵႂႃႇၶဝ်ႈၼႂ်းႁူင်းႁဵၼ်းသိုၵ်း ၵႃႊတီႈပရၢႆးၼႄး (Brienne)။

ၵူႊၸိူဝ်ႉၵူႊလွင်ႈ ၵႃႊတီႈပရၢႆးၼႄးၼၼ်ႉ ဢမ်ႇမိူၼ်တီႈဢၵျႅၵ်ႉသီးဢူဝ်းသေဢိတ်း။ ၼပူဝ်းလီးယၼ်း ၵတ်းသၼ်ႇတေႉတေႉဝႃႈဝႃႈ။ ပေႃးယၢမ်းၵၢင်ၶိုၼ်းမႃးၵေႃႈ ၶင်ၶဝ်ဝႆႉ ပေႃးတၢၼ်ႇၵူၼ်းတူၵ်းၶွၵ်ႈ။ ၵူၺ်းၼႃႇ မၼ်းၵေႃႈ ၶတ်းၸႂ်လူလိၵ်ႈႁဵၼ်းလၢႆးလီလီ။ ၵူၼ်းႁွမ်ႈႁွင်ႈႁဵၼ်းမၼ်း ဢၼ်ပဵၼ်ၸၢဝ်းၾရင်ႇသဵတ်ႈၸိူဝ်းၼၼ်ႉသမ်ႉ ၵႆႉၵႆႉၵိူဝ်ႈလဵၼ်ႈ ယဝ်ႉလဵၼ်ႈမၼ်း ဝႃႈမၼ်းပဵၼ်ၵူၼ်းတၢင်ႇၶိူဝ်းၼႆယူႇယဝ်ႉ။

ၼပူဝ်းလီးယၼ်း ယူႇတီႈ ပရၢႆးၼႄး 5 ပီႊ။ မိူဝ်ႈမၼ်းၽၢတ်ႇပရၢႆးၼႄးၼၼ်ႉ မၼ်းလႆႈ 15 ၶူပ်ႇ၊ ပေႃးဢဝ်ၸူဝ်ႊၶူပ်ႇမၼ်းဝႃႈၸိုင် လႆႈဝႃႈ မၼ်းပဵၼ်ၵူၼ်းတူဝ်လဵၵ်ႉဝႆႉတေႉတေႉ။ ၵူၼ်းၼႃႈ တင်းၼႃႈတႃမၼ်း ဢၼ်ႁၢဝ်ႈႁၢၼ်ယူႇသေႇသေႇၼၼ်ႉ ႁဵတ်းႁႂ်ႈပိူၼ်ႈၾၢင်ႉႁၼ်မႅၼ်ႈမႃးယူႇ။ မၼ်းၼိူင်းတူဝ်မၼ်းဝႃႈ မၼ်းပဵၼ်ၽူႈၵတ်ႉငၢၼ်ၶိုၵ်ႉတွၼ်းၼႂ်းပိုၼ်း ၼင်ႇ မၼ်းယၢမ်ႈလူမႃးၼႂ်းလိၵ်ႈၼႂ်းလၢႆးၼႆႉယဝ်ႉ။

ဝၢႆးသေၽၢတ်ႇယၢၼ်ပရၢႆးၼႄးယဝ်ႉၼၼ်ႉ ၼပူဝ်းလီးယၼ်း သိုပ်ႇၵႂႃႇၶိုၼ်ႈႁူင်းႁဵၼ်းတပ်ႉသိုၵ်း(Ecole Militaire)ၵႃႊတီႈ ဝဵင်းပႃႇရီႇ။ မိူဝ်ႈမၼ်းၸမ်တေယဝ်ႉႁူင်းႁဵၼ်း ထႅင်ႈလၢႆလိူၼ်ဢွၼ်ႇၵွၺ်းၼၼ်ႉ ဢူႈမၼ်းသဵင်ႈၵၢမ်ႇသုတ်းမုၼ်ၵႂႃႇ။ ပႅၵ်ႉသမ်ႉဝႃႈ ၵျူဝ်းသႅပ်ႉပဵၼ်လုၵ်ႈၸၢႆးၵေႃႉယႂ်ႇသုတ်းၼႆႉသေတႃႉၵေႃႈ ၶႃးလူဝ်ႇပွၼ်ႇၼပၢတ်ႇ ႁႂ်ႈလုၵ်ႈၸၢႆးမၼ်းၵေႃႉပဵၼ်ၼပူဝ်းလီးယၼ်း ပဵၼ်ၽူႈၼၢမ်းမုၵ်ႉႁေႃႁိူၼ်း။

မိူဝ်ႈၼပူဝ်းလီးယၼ်း ၸူပ်းယဝ်ႉႁူင်းႁဵၼ်းသိုၵ်းၼၼ်ႉ မၼ်းတိုၵ်ႉႁႃလႆႈ 16 ၶူပ်ႇၵွၺ်း။ မၼ်းပဵၼ်လႆႈပဵၼ် ၵႅမ်ၸဝ်ႈႁၢၼ် ၾၢႆႇၶိူင်ႈလူင်(a second lieutenant)။ ဝၢႆးၼၼ်ႉမႃး မၼ်းလႆႈဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်းလၢႆလၢႆတီႈ ၼႂ်းတပ်ႉသိုၵ်းမႃးယူႇယဝ်ႉ။ သိုပ်ႇမႃး မၼ်းၸင်ႇၶဝ်ႈပႃးၼႂ်းၵၢၼ်ၶပ်းတူင်ႉတႃႇလွင်ႈလွတ်ႈလႅဝ်းသဝ်းၶေႃဢၼ်ဢမ်ႇလႅပ်ႈပဵၼ်မႃးလႆႈၼၼ်ႉ တီႈ ၶေႃးသီးၵႃႇ။ မိူဝ်ႈ 1793 ၼၼ်ႉ မၼ်းပွၵ်ႈၵႂႃႇၶိုၼ်းတီႈဝဵင်းပႃႇရီႇ တႃႇႁဵတ်းၵၢၼ် သေၸိူဝ်ႉသေလွင်ႈဝႆႉယူႇယဝ်ႉ။

ၸိုဝ်ႈလိုဝ်းလင်ႊမႃး

ပၢင်သိုၵ်းပီႉရမိတ်ႉ (1798–1799)

ပဵၼ်ၶၢဝ်းယၢမ်း ဢၼ်လမ်ႇလွင်ႈလူင်လၢင် ပုၼ်ႈတႃႇမိူင်းၾရင်ႇသဵတ်ႈဝႆႉတေႉတေႉယူႇယဝ်ႉ။ ၵၢၼ်လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉၾရင်ႇသဵတ်ႈ(French Revolution)ၵေႃႈ လႆႈတႄႇမႃးမိူဝ်ႈ 1789 သေ ႁဵတ်းႁႂ်ႈပဵၼ်သိုၵ်ၵၢင်မိူင်း ဢၼ်တင်းၼမ်တင်းလၢႆ လႆႈလိူတ်ႈတူၵ်းယၢင်ဢွၵ်ႇမႃးယူႇယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈၾႃႉလုၺ်းသ် ထူၼ်ႈ 15 ၵေႃႈ ၵူၼ်းမိူင်းပႃႇရီႇၶဝ် တီႉသႂ်ႇၶွၵ်ႈသေ ဢမ်ႇႁိုင်ဢဝ်ၶိူင်ႈတႅပ်းၶေႃးသေလႄႈ လႆႈတၢႆၵႂႃႇယဝ်ႉ။ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ဢၼ်လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉသေၶိုၼ်ႈမႃးၼၼ်ႉၵေႃႈ မီးၽူႈၶဵၼ်တင်းလၢႆလွမ်ႉႁွပ်ႈဝႆႉယူႇသေ ပဵၼ်ပၢင်သိုၵ်းၵၼ်တင်း မိူင်းဢေႃးသထြီးယႃး(Austria) ၊ မိူင်းပရူးသျႃး(Prussia)၊ မိူင်းၵရဵတ်ႉပရိတ်ႉတိၼ်ႇ(Great Britain)၊ မိူင်းႁေႃးလႅၼ်ႇ(Holand) လႄႈ မိူင်းသပဵၼ်း(Spain)ဝႆႉယူႇယဝ်ႉ။ ၵႃႊတီႈၼႂ်းမိူင်းၾရသဵတ်ႈၵေႃႈ မီးဝႆႉၸုမ်းဢၼ်မီးသၸ်ႉၸႃႇတေႃႇၸဝ်ႈၾႃႉၶဝ်သေ သၢၼ်ၶတ်း လူင်ပွင်ၸိုင်ႈလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉဝႆႉ။ ဝဵင်းလူင်ထူးလွၼ်ႇ(Toulon) ဢၼ်ပဵၼ်တီႈပၵ်းသဝ်း တပ်ႉသိုၵ်းၼမ်ႉ ၼိူဝ်ၼမ်ႉမႅတ်ႉတိတ်ႇတႂ်ႇရေးၼီးယၼ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ ၽူႈသၢၼ်ၶတ်းၸုမ်းလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉၶဝ် ႁုပ်ႈသိပ်းဢဝ်သေယဝ်ႉ ယိုၼ်ႈပၼ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ်ၵႂႃႇ။

လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၾရင်ႇသဵတ်ႈၶဝ်ၵေႃႈ သူင်ႇၼပူဝ်းလီးယၼ်း ၵႂႃႇဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်းတီႈဝဵင်းလူင်ထူးလွၼ်ႇ။ မၼ်းၵေႃႈ ဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်းၾၢႆႇၶိူင်ႈလူင်သေ ၽႅၼ်ၵၢၼ်ဢဝ်မႃးလႆႈၶိုၼ်းဝဵင်းထူးလွၼ်ႇသေယဝ်ႉလႄႈ ၸင်ႇလႆႈႁပ်ႉသူးၶိုၼ်ႈၸၼ်ႉတႃႊၶုၼ်မၼ်းမႃးပဵၼ် ၸွမ်သိုၵ်း??(general)။ ၽွင်းမိူဝ်ႈၼၼ်ႉ ဢႃႇယူႉမၼ်းတိုၵ်ႉမီး 24 ၶူပ်ႇၵွၺ်းယူႇယဝ်ႉ။

ဝၢႆးသေၼၼ်ႉမႃးထႅင်ႈ 2 ပီႊ လွင်ႈဢွင်ႇမၢင်ႇမၼ်းၵေႃႈ မီးမႃးထႅင်ႈဢၼ်ၼိူင်ႈ။ မိူဝ်ႈ 1795 ၼၼ်ႉ မီးၸုမ်းလုၵ်ႉႁိုၼ်ႇတီႈဝဵင်းပႃႇရီႇ သၢၼ်ၶတ်းလွင်ႈ ပၢင်တုမ်ႊလူင်ၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈ(National Convention) ဢၼ်ပွင်မိူင်းဝႆႉယူႇယၢမ်းမိူဝ်ႈၼၼ်ႉ။ ၼပူဝ်းလီးယၼ်းၵေႃႈ ဢၼ်မီးယူႇတီႈဝဵင်းပႃႇရီႇၼၼ်ႉ သမ်ႉဝႃႈဢမ်ႇၵဵဝ်ႇၶွင်ႈၼႆသေတႃႉၵေႃႈ လႆႈႁပ်ႉၶေႃႈပူင် ဢဝ်တပ်ႉသိုၵ်းၵႂႃႇၵႅဝ်ၸွမ်းယူႇယဝ်ႉ။ မၼ်းၵေႃႈၸင်ႇ ၽဵဝ်ႈပႅတ်ႈလႆႈလွင်ႈယုင်ႈယၢင်ႈဢၼ်ၵိူတ်ႇပဵၼ်ယူႇၸွမ်းသဵၼ်ႈတႃႈသၢႆတၢင်းသေ ပေႉၸႂ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈထႅင်ႈယူႇယဝ်ႉ။ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ မွပ်ႈပၼ်မၼ်းပဵၼ် ၽူႈၸီႉသင်ႇတပ်ႉသိုၵ်းၾရင်ႇသဵတ်ႈ ဢၼ်မီးယူႇတီႈ ဢိတ်ႇတလီႇ လူၺ်ႈတင်းတၢင်းယိူင်းဢၢၼ်း တႃႇတေႁိုပ်ႇ ၸၢဝ်းဢေႃးသထြီးယႃးၶဝ် ဢွၵ်ႇၵႂႃႇဢိတ်ႇတလီႇ။

မိူဝ်ႈ 1796 ၼၼ်ႉ ၼပူဝ်းလီးယၼ်း တႄႇၼႃႈႁိူၼ်းၵိုၵ်းတင်း ၵျူဝ်းသႅပ်ႉၾိၼ်း တီႇ ပေႃႇႁႃႇၼႄး(Josephine de Beauharnais)၊ မႄႈႁၢင်ႉဢၼ် ၵေႃႉယႂ်ႇသေမၼ်း 6 ပီႊ။ ဝၢႆးမႃး ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈၵၢၼ်မိူင်းသေ မၼ်းလႆႈပႅတ်ႈၵျူဝ်းသႅပ်ႉၾိၼ်းၵႂႃႇသေတႃႉၵေႃႈ ၼပူဝ်းလီးယၼ်း ႁၵ်ႉပႅင်းမၼ်းၼၢင်းတေႉတေႉဝႃႈဝႃႈယူႇယဝ်ႉ။

တီႈဢိတ်ႇတလီႇၼၼ်ႉ မၼ်းလႆႈလွင်ႈဢွင်ႇပေႉ လၢႆပွၵ်ႈလၢႆၶႃးယူႇယဝ်ႉ။ ၾရင်ႇသဵတ်ႈ လႆႈမႃး ဝဵင်းၼၢႆႉသ်(Nice)လႄႈ သိူဝ်ႇဝွႆး(Savoy)။ ဢေႃးသထြီးယႃးၵေႃႈ လႆႈထုၵ်ႇတဵၵ်းႁႂ်ႈ လူင်းလၢႆးမိုဝ်းလိၵ်ႈႁူမ်ႈမၢႆၶႅမ်ႇပူဝ်ႇ ၾေႃးမီႇဢူဝ်ႇ(1797)(Treaty of Campo Formio (1797)) သေ သုမ်းၸေႊတွၼ်ႊပႅလ်ႇၵျီႇယၼ်ႇ(Belgian) လႄႈ ဢိၵ်ႇတင်ႈ ၾၢင်ႇပွတ်းတၢင်းတူၵ်း မႄႈၼမ်ႉရၢႆး(Rhine)ပၼ်ၾရင်ႇသဵတ်ႈၵႂႃႇယူႇယဝ်ႉ။ ဝၢႆးမႃး ၼပူဝ်းလီးယၼ်း ပဵၼ်မႃးၽူႈယိူင်ႈယၢင်ႇၽၢႆႇတပ်ႉသိုၵ်းလႄႈ ၽူႈၵတ်ႉငၢၼ်ၶွင်ၵူၼ်းၾရင်ႇသဵတ်ႈ ၶဝ်ယူႇယဝ်ႉ။

ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈလွင်ႈမိူင်းဢီးၵျိပ်ႉၸိုင် ယိူင်းဢၢၼ်းၶႂ်ႈလႆႈ တွၼ်ႊၵၢင်ႇပွတ်းဢွၵ်ႇ(Middle East)လႄႈ ယိူင်းဢၢၼ်းၶႂ်ႈႁေႉတပ်ႉ သဵၼ်ႈတၢင်း ဢၼ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ် ၵႃႉၶၢႆတင်းဢိၼ်းတီးယႂ်းယူႇၼၼ်ႉသေ ၸင်ႇႁဵတ်းႁႂ်ႈ ၼပူဝ်းလီးယၼ်း ၶဝ်ႈတိုၵ်းဢီးၵျိပ်ႉ မိူဝ်ႈ 1798 ၼၼ်ႉယူႇယဝ်ႉ။ တင်းတပ်ႉသိုၵ်းမၼ်းလႄႈဢိၵ်ႇတင်း ၸဝ်ႈပၢႆးသၢႆႊတင်းၼမ်တင်းလၢႆ ၵႂႃႇတိုၵ်းဢီးၵျိပ်ႉ။ ၵွပ်ႈၼႆလႄႈ ၸင်ႇလႆႈမီးမႃး လွင်ႈၶူၼ်ႉထူပ်းၶူဝ်းပၢၼ်ၵွၼ်ႇ တင်းၼမ်တင်းလၢႆ ႁူမ်ႈပႃးတင်း ႁိၼ်ရူဝ်ႇသႅတ်ႇတႃႇ(Rosetta stone)ယူႇယဝ်ႉ။

ၵူၺ်းၼႃႇ ပႅၵ်ႉသမ်ႉဝႃႈ ၼပူဝ်းလီးယၼ်း ပေႉသိုၵ်းတီႈ ပီႉရမိတ်ႉ(Pyramids)သေ သိမ်းလႆႈဝဵင်းၶၢႆႇရူဝ်ႇ(Cairo)ၵေႃႈ မၼ်းသမ်ႉ ၵၢၼ်ႉသိုၵ်းၵႃႊတီႈပၢင်ႇလၢႆႇ။ တီႈပၢင်သိုၵ်းမႄႈၼမ်ႉၼၢႆးလ်(Nile) ၼၼ်ႉ ဢႅတ်ႇမီးရိူလ်ႇ ႁူဝ်ႇရေးသူဝ်း ၼႅလ်းသၼ်ႇ (Admiral Horatio Nelson) ဢွၼ်ႁူဝ်တပ်ႉသိုၵ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ်တေႃႉ တိုၵ်းပႅတ်ႈတပ်ႉသိုၵ်းၾရင်ႇသဵတ်ႈၶဝ်ယူႇယဝ်ႉ။

ပဵၼ်ၶုၼ်ၽွင်းပွၵ်ႈဢွၼ်တၢင်းသုတ်း

ယၢမ်းၼင်ႇၼၼ် တီႈၼႂ်းမိူင်းၾရင်ႇသဵတ်ႈၼၼ်ႉ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈတီႇရႅၵ်ႉထိူဝ်ႇရီႇ (the Directory) ၶိုၼ်ႈမႃးပုတ်ႈတႅၼ်း ပၢင်တုမ်ႊလူင်ၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈ(the National Convention)၊ ၵူၺ်းၼႃႇ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈတီႇရႅၵ်ႇထိူဝ်ႇရီႇ ဢမ်ႇပေႃးမီးၵူၼ်းသူင်ၵျိူၵ်ႈသေ ၸမ်တေလူမ်ႉပင်းယူႇယဝ်ႉ။ ပၢႆႊသိုၵ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈသေ ၼပူဝ်းလီးယၼ်းၵေႃႈ ပွၵ်ႈမႃးၶိုၼ်းတီႈဝဵင်းပႃႇရီႇ။ ၵူၼ်းတင်းၼမ်တင်းလၢႆ ဢွၼ်ၵၼ်ႁူမ်ၸူမ်းႁပ်ႉတွၼ်ႈမၼ်း။ ဢဝ်တၢင်းၸွႆႈထႅမ် ၸုမ်းၸိူဝ်းမၼ်းသေ ၼပူဝ်းလီးယၼ်းၵေႃႈ ပူတ်းပႅတ်ႈလူင်ပွင်ၸိုင် တီႇရႅၵ်ႉထိူဝ်ႇရီႇသေ ၽွတ်ႈတင်ႈမႃးၸုမ်းၽွင်းဢၼ်မီးလုၵ်ႈၸုမ်းသၢမ်ၵေႃႉသေယဝ်ႉ ၽွင်းငမ်းမိူင်းၾရင်ႇသဵတ်ႈ။ ၼပူဝ်းလီးယၼ်းၵေႃႈ လႆႈပဵၼ်ၶုၼ်ၽွင်းၵေႃႉဢွၼ်တၢင်းသုတ်း။

ၸွမ်းၼင်ႇပဵၼ်ၶုၼ်ၽွင်းၵေႃႉဢွၼ်တၢင်းသုတ်းသေ ၼပူဝ်းလီးယၼ်း ၸင်ႇမႄးပူၵ်းသၢင်ႈ ယူင်ႉသၢင်ႈလူင်ပွင်ၸိုင်ႈ။ မၼ်းၸင်ႇၵေႃႇတင်ႈမႃး ၵၢၼ်ဢုပ်ႉပိူင်ႇၽွင်းငမ်း ဢၼ်ၵဝ် ငဝ်ႈၵၢင်ႊပဵၼ်ယႂ်ႇၼၼ်ႉမႃးသေ၊ ပိူင်ၼၼ်ႉၵေႃႈ တိုၵ်ႉသိုပ်ႇမီးယူႇတီႈမိူင်းၾရင်ႇသဵတ်ႈတေႃႉႁၼ်ႉၼႆႉယူႇယဝ်ႉ။ မၼ်းပိုၼ်ႊၽၢဝ် ပိူင်ၼပူဝ်းလီးယၼ်း (Code of Napoleon)ဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉသေ ပိူင်ၼၼ်ႉၵေႃႈ ဝၢႆးမႃးလႆႈပဵၼ် ပိုၼ်ႉထၢၼ်ၽိင်ႈမိူင်း မိူင်းၾရင်ႇသဵတ်ႈယူႇယဝ်ႉ။ ပိူင်ၼၼ်ႉလၢတ်ႈဝႆႉဝႃႈ ၸွမ်းၼင်ႇၽိင်ႈမိူင်းသေ ႁႂ်ႈမီးလွင်ႈၽဵင်ႇပဵင်း လႄႈ လွင်ႈယွမ်းႁပ်ႉပၢႆးၵိူဝ်းယမ်း။ ၵူၺ်းၼႃႇ မၢင်ႊၵေႃႉထတ်းသၢင်ဝႃႈ ယင်းမီးလွင်ႈလွတ်ႈလႅဝ်းသုၼ်ႇတူဝ် တွၼ်ႊတႃႇၼပူဝ်းလီးယၼ်းယူႇၼႆႉယဝ်ႉ။

ဝၢႆးသေ ပဵၼ်သိုၵ်းပဵၼ်သိူဝ်မႃးလၢႆးပီႊယဝ်ႉၼၼ်ႉ ၾရင်ႇသဵတ်ႈၵေႃႈ ၶႂ်ႈလႆႈလွင်ႈငမ်းယဵၼ်။ ၵူၺ်းၼႃႇ ၼပူဝ်းလီးယၼ်းႁူႉထိုင်ဝႃႈ ဢဝ်ၵၢၼ်သိုၵ်းၵွၺ်းၸင်ႇ တေႁဵတ်းႁႂ်ႈ ဢေႃးသထြီးယႃး ႁဵတ်းလွင်ႈငမ်းယဵၼ်။ ၸွမ်းၼင်ႇ ဢေႃးသထြီးယၼ်းၶဝ် ၵုမ်းဝႆႉ လႅၼ်ႊယႂ်ႇလူင် တီႈၼႂ်းဢိတ်ႇတလီႇဝႆႉလႄႈ ၼပူဝ်းလီးယၼ်းၸင်ႇၶၢမ်ႈလွႆႈ ဢၢလ်ပ်ႉ(Alps)သေ ၵႂႃႇၸူးမိူင်းဢိတ်ႇတလီႇထႅင်ႈပွၵ်ႈၼိူင်ႈသေယဝ်ႉ လႆႈလွင်ႈဢွင်ႇပေႉယႂ်ႇလူင် တီႈမရႅၼ်းၵူဝ်ႇ(Marengo)မိူဝ်ႈ 1801 ။ လွင်ႈဢွင်ႇပေႉၼိူဝ် ၵျႃႇမၼီႇလႄႈဢေႃးသထြီးယႃး ဢၼ်ၸွမ်သိုၵ်းၾရင်ႇသဵတ်ႈဢွၼ်ၼၢမ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ ႁဵတ်းႁႂ်ႈ ဢေႃးသထြီးယႃး လူင်းလၢႆးမိုဝ်းလိၵ်ႈႁူမ်ႈမၢႆလွင်ႈငမ်းယဵၼ် လူးၼႄးဝီးလႄး(the Treaty of Luneville)မိူဝ်ႈ 1801 ၼၼ်ႉၼင်ႇၵဝ်ႇယဝ်ႉ။ လိၵ်ႈႁူမ်ႈမၢႆၼၼ်ႉ ႁဵတ်းႁႂ်ႈၵူၼ်းၾရင်ႇသဵတ်ႈၶဝ် ႁူမ်ၸူမ်းတေႉတေႉဝႃႈဝႃႈ။ ၼႂ်းၵႃႊလႅၼ်ႊလိၼ်တင်းသဵင်ႈတင်းလူင်ၼၼ်ႉ ၼပူဝ်းလီးယၼ်း လႆႈမႃး လူးသီးဢႃးၼႃး(Louisiana)။ လႅၼ်ႊဢၼ်ၼႆႉ ဝၢႆးမႃး ၼပူဝ်းလီးယၼ်း ၶၢႆပၼ်မိူင်းႁူမ်ႈတုမ်ႊဢမႄးရီးၵႂ်းၵႂႃႇယူႇယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ဢူၺ်းလီ ဢၼ်ပဵၼ်ဢေႃးသထြီးယႃးၵေႃႈ ပႃးၵႂႃႇယဝ်ႉလႄႈ ၵရဵတ်ႉပရိတ်ႉတဵၼ်ႇၵေႃႈ လူင်းလၢႆးမိုဝ်း လိၵ်ႈႁူမ်ႈမၢႆငမ်းယဵၼ် ဢႃမီးယၼ်း(the Treaty of Amiens)မိူဝ်ႈ 1802 ယူႇယဝ်ႉ။ ၼပူဝ်းလီးယၼ်းၵေႃႈ လူင်းလၢႆးမိုဝ်းႁူမ်ႈမိုဝ်းၵၼ်တင်း မုၼ်ၸဝ်ႈပူပ်ႉ ပိဝ်းသ် ထူၼ်ႈၸဵတ်း(Pope Pius VII)ၵႂႃႇ။ လိၵ်ႈႁူမ်ႈမၢႆပွၵ်ႈၼႆႉ ပဵၼ်လွင်ႈၶိုၼ်းမူၼ်ႉမႄးပၼ် လွင်ႈၵွင်ႉၵၢႆႇၼႂ်းၵႄႈ သႃႇသၼႃႇၶရိတ်ႉ လႄႈ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၾရင်ႇသဵတ်ႈၶဝ်ၶိုၼ်း ဝၢႆးသေ လွင်ႈၵပ်းသၢၼ်လူႉၵႂႃႇဝၢႆးပၢင်လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉၼၼ်ႇယူႇယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၼႃႇ ဝၢႆးမႃး ၼပူဝ်းလီးယၼ်းၵေႃႈ သိမ်းဢဝ်လိၼ်မုၼ်ၸဝ်ႈပူပ်ႉသေယဝ်ႉ ဢဝ်မုၼ်ၸဝ်ႈပူပ်ႉၼၼ်ႉ သႂ်ႇၶွၵ်ႈပႅတ်ႈယူႇယဝ်ႉ။

ၵူၼ်းၾရင်ႇသဵတ်ႈၶဝ် ၼပ်ႉထိုဝ်ၼပူဝ်းလီးယၼ်း ယွၼ်ႉလွင်ႈဢွင်ႇပေႇမၼ်းသေယဝ်ႉ ဝႆႉမၼ်းပဵၼ်ၶုၼ်ၽွင်းၵေႃႉဢွၼ်တၢင်းသုတ်းတင်းၸူဝ်ႊတင်းၸၢတ်ႈၶဝ်ယူႇယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈ 1804 ၼၼ်ႉ မၼ်းၸင်ႇပိုၼ်ႊၽၢဝ်ႇ ပဵၼ်ၸဝ်ႈလူင်(ၸဝ်ႈႁေႃသႅင်)။ မုၼ်ၸဝ်ႈပူပ်ႉ မႃးတီႈဝဵင်းပႃႇရီႇ တႃႇမႃးသုပ်းပၢၼ်းၵုမ်းပၼ်သေတႃႉ ၵူၺ်းၼႃႇ ၼပူဝ်းလီးယၼ်း ဢဝ်ပၢၼ်းၵုမ်းၼႂ်းမိုဝ်းမုၼ်ၸဝ်ႈပူပ်ႉၼၼ်ႉသေ တင်ႈတူဝ်ၵဝ်ႇပဵၼ်ၸဝ်ႈလူင်ႁၢင်းမၼ်းယူႇယဝ်ႉ။ ယဝ်ႉၵေႃႈ မၼ်းၸင်ႇသုပ်းပၢၼ်းၵုမ်းပၼ် ၵျူဝ်းသႅပ်ႉၾိၼ်း ႁႂ်ႈပဵၼ်ၼၢင်းလူင်မၼ်းယူႇယဝ်ႉ။

မိူင်းတုမ်ႊၵႅၼ်ႇ

မိူင်းတုမ်ႊၵႅၼ်ႇၾရင်ႇသဵတ်ႈ ၽၢႆႇတႂ်ႈၵၢၼ်ၽွင်းငမ်းၼပူဝ်းလီးယၼ်း (1804 - 14) ၼၼ်ႉ လႆႈဝႃႈ ပဵၼ်ၽွင်းယၢမ်းပၢင်သိုၵ်းပၢင်သိူဝ် ဢမ်ႇထၢတ်ႇဢမ်ႇဝၢႆး။ လိၵ်ႈႁူမ်ႈမၢႆလွင်ႈငမ်းယဵၼ်ဢႃမီးယၼ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ ႁိုင်ၶၢဝ်းတၢင်းမွၵ်ႈပီႊပၢႆသေ လႆႈလူႉလႅဝ်ၵႂႃႇ။ ထိုင် 1805 မႃး မိူင်းၾရင်ႇသဵတ်ႈ ႁဵတ်းဢူၺ်းလီၵၼ်တင်း မိူင်းသပဵၼ်းသေ ႁၢင်ႈသိုၵ်းတိုၵ်းတေႃး သမ်ႉပေႃးၶႂ်ႈၸွတ်ႈၵူႊငွၼ်ႊၼႂ်းယူးရူပ်ႉယူႇယဝ်ႉ။

ၵူၺ်းၼႃႇ ဢဵၼ်ႁႅင်းတပ်ႉသိုၵ်းၼပူဝ်းလီးယၼ်းတႄႉ ယႂ်ႇလူင်တေႉတေႉဝႃႈဝႃႈ။ တီႈပၢင်တိုၵ်း ဢွတ်ႉသတႂ်းလိသ်ႉၸ်(Austerlitz) မိူဝ်ႈ 1805 ၼၼ်ႉ မီးတိုၵ်းပေႉ တပ်းသိုၵ်းႁူမ်ႈပွင်းၶွင် မိူင်းဢေႃးသထြီးယႃး လႄႈ ရႃးသီးယႂ်း။ မၼ်းတိုၵ်းပေႉတပ်ႉသိုၵ်း ပရူးသျႃး(Prussia)တီႈ ပၢင်တိုၵ်းၸႄးၼႃး(Jena)မိူဝ်ႈ 1806 သေယဝ်ႉ ၵုမ်းၵႂၢၼ်းလႆႈမိူင်းပႃႇလိၼ်ႇ(Berlin)။ တီႈၾရၢႆးလႅၼ်း(Friedland)ၼၼ်ႉ ရႃးသီးယႂ်းၶဝ်ၵၢၼ်ႉသိုၵ်းသေ လႆႈၶၢမ်ႇတဵၵ်းႁႂ်ႈႁဵတ်းလွင်ႈငမ်းယဵၼ်။ လိၵ်ႈႁူမ်ႈမၢႆၼပူဝ်းလီးယၼ်း ဢၼ်လူင်းလၢႆးမိုဝ်းတင်း ၸိုင်ႈမိူင်းၵၢၼ်ႉတေႃႇမၼ်းၼၼ်ႉ ပဵၼ်လွင်ႈလႅၵ်ႈလၢႆႊပႅၼ်ႈ ႁၢင်ႊၽႅၼ်တီႈၼႂ်းယူးရူပ်ႉယူႇယဝ်ႉ။ မိူင်းၽွမ်ႉႁူမ်ႈၼႂ်းသၢပ်ႇမႄႈၼမ်ႉရၢႆး(The Confederation of the Rhine) ၼၼ်ႉ လႆႈဝႃႈ ႁဵတ်းႁႂ်ႈလႅၼ်ႊလိၼ်ၼႂ်းမိူင်းၵျႃႇမၼီႇ တူၵ်းၵႂႃႇၼႂ်းမိုဝ်း ၼပူဝ်းလီးယၼ်းတင်းၼမ်ယဝ်ႉ။ ၾရင်ႇသဵတ်ႈ ဢဝ်လႆႈလိၼ်ဢေႃးသထြီးယႃး ဢၼ်မီးတီႈၼႂ်းမိူင်းဢိတ်ႇတလီႇ။ လုၵ်ႉတီႈလိၵ်ႈႁူမ်ႈမၢႆထိလ်းသိတ်ႉ(the Treaty of Tilsit)မိူဝ်ႈ 1807 ၼၼ်သေ ပရူးသျႃး လႆႈထုၵ်ႇတဵၵ်းႁႂ်ႈပၼ်လႅၼ်ႊမိူင်းမၼ်းၵႂႃႇၶိုင်ႈၼိူင်ႈ ႁူမ်ႈပႃးတင်း လႅၼ်ႊလိၼ်ၸၢဝ်းပေႃးလိသျ်ႉ ဢၼ်ပရူးသျႃးၵုမ်းဝႆႉၼၼ်ႉယူႇယဝ်ႉ။

ၼပူဝ်းလီးယၼ်း လႆႈပဵၼ်မႃးၽူႈဢုပ်ႉပိူင်ႇမိူင်းတုမ်ႊၵႅၼ်ႇ ၶႄႉသဵင်ႇၵၼ်တင်း ၶျႃးလီးမႅၼ်း(Charlemgne)။ ၼပူဝ်းလီးယၼ်း ဢုပ်ႉပိူင်ႇလႆႈယူးရူပ်ႉ တင်ႈတႄႇဢဝ်မိူင်းသပဵၼ်းတေႃႇပေႃးထိုင်လႅၼ်ႊလိၼ်ပရူးသျႃး။ ၸဝ်ႈသိုၵ်းၸဝ်ႈႁၢၼ် ၸိူဝ်းဢၼ်မၼ်းလႆႈၸႂ်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ မၼ်းတႅင်ႇတင်ႈႁႂ်ႈၵႂႃႇၵိၼ်မိူင်းၸိူဝ်းတိုၵ်းပေႉလႆႈၸိူဝ်းၼၼ်ႉယူႇယဝ်ႉ။ သေဢမ်ႇၵႃး တႅင်ႇတင်ႈ ပီႈဢၢႆႈ လႄႈ ၼွင်ႉၸၢႆးမၼ်း ပဵၼ်ၸဝ်ႈၾႃႉ။ ၵျူဝ်းသႅပ်ႉ ပဵၼ်မႃးၸဝ်ႈၾႃႉသေ ၼႅပ်ႉၽႅလ်း(Naples)ၵေႃႈ ဝၢႆးမႃး လႆႈၵႂႃႇၵိၼ်မိူင်းသပဵၼ်းယူႇယဝ်ႉ။ လုၺ်းသ်ႉ(Louis)ၵေႃႈ လႆႈပဵၼ်မႃးၸဝ်ႈၾႃႉမိူင်းႁေႃႇလႅၼ်ႇ၊ ၵျိူဝ်ႊရူမ်း(Jerome) သမ်ႉ ပဵၼ်မႃးၸဝ်ႈၾႃႉ မိူင်းဝႅတ်ႉၾႃးလီးယႃး(Westphalia)။

မီးမိူင်းၵရဵတ်ႉပရိတ်ႉတဵၼ်ႇၵွၺ်း ဢၼ်ႇၼပူဝ်းလီးယၼ်းဢမ်ႇတိုၵ်းပေႉလႆႈ။ ပႅၵ်ႉသမ်ႉ ၼပူဝ်းလီးယၼ်း ၵုမ်းၵႂၢၼ်းလႆႈလိုမ်ယူးရူပ်ႉသေတႃႉၵေႃႈ ၼႂ်းပၢင်ႇလၢႆႇတႄႉ ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ်တိုၵ်ႉမီးဢႃႇၼႃႇယူႇ။ ၼႅလ်းသၼ်ႇ(Nelson)ဢၼ်ပဵၼ်ၾၢႆႇပရိတ်ႉတိၼ်ႇၶဝ်ၼၼ်ႉသမ်ႉ တိုၵ်းလိုပ်ႈ ၾရင်ႇသဵတ်ႈလႄႈသပဵၼ်း တီႈထြႃးၾႃးၵႃး(Trafagal)သေ ႁိုပ်ႈၶဝ်ဢွၵ်ႇၵႂႃႇတီႈဢၢဝ်ႇပၢင်ႇလၢႆႇသပဵၼ်းလႆႈလႄႈ ၽႅၼ်ၵၢၼ်ၼပူဝ်းလီးယၼ်း တႃႇတေၶဝ်တိုၵ်းမိူင်းဢိင်ႇၵလႅၼ်ႇၵေႃႈ လႆႈလူႉလႅဝ်းၵႂႃႇယူႇယဝ်ႉ။

ယိူင်းဢၢၼ်း ၶႂ်ႈႁူမ်ႇငမ်းၼိူဝ်ပရိတ်ႇတဵၼ်သေ ၼပူဝ်းလီးယၼ်းၵေႃႈ ၸင်ႇႁႃလၢႆးတဵၵ်းပၢႆးမၢၵ်ႈမီး မိူင်းပရိတ်ႉတဵၼ်ႇ။ ဢမ်ႇပၼ်ပရိတ်ႉတဵၼ်ႇၵႃႉၶၢႆတင်းၽႂ် ၼႂ်းလိုမ်ယူးရူပ်ႉ။ ၵူၺ်းၼႃႇ ဢမ်ႇဢွင်ႇမၢင်ႇမႃး။ ပရိတ်ႉတဵၼ်ႇၶဝ်ႈတိုၵ်းသိမ်းဢဝ် ႁိူဝ်းသၢင်းၽေႃး ၸိူဝ်းဢၼ်ၵႃႉၶၢႆတေႃႇၾရင်ႇသဵတ်ႈလႄႈၸိူဝ်းပဵၼ်ဢူၺ်းလီၵၼ်တင်းၾရင်ႇသဵတ်ႈပႅတ်ႈ။ ၼႆႉယဝ်ႉ ပဵၼ်တီႈတႄႇငဝ်ႈႁၢၵ်ႈ ပၢင်သိုၵ်းမိူဝ်ႈ 1812 ၼႂ်းၵႄႈမိူင်းပရိတ်ႇတဵၼ်ႇလႄႈမိူင်းႁူမ်ႈတုမ်ႊဢမႄးရီၵႂ်းမႃးယူႇယဝ်ႉ။

ပၢင်သိုၵ်းပႅၼ်ႇၼီႇသူလႃႇ - သပဵၼ်း လႆႈပဵၼ်ဢူၺ်းလီၵၼ်တင်း ၼပူဝ်းလီးယၼ်းမႃး တင်ႈတႄႇၸဵမ်မိူဝ်ႈပီႊ 1795။ ၵူၺ်းၼႃႇ ၽိူဝ်ႇထိုင် 1808 မႃး မီးလွင်ႈတူင်ႉၼိုင်လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉသၢၼ်ၶတ်းၾရင်ႇသဵတ်ႈ တီႈမိူင်းသပဵၼ်း။ ၼပူဝ်းလီးယၼ်း သူင်ႇတပ်ႉသိုၵ်းၶဝ်ႈၵႂႃႇၼႂ်းမိူင်း။ ၵူၺ်းၼႃႇ ၵူၼ်းသပဵၼ်းၶဝ် ဢၼ်လႆႈတၢင်းၸွႆႈထႅမ်တီႈပရိတ်ႇတဵၼ်ႇၶဝ် ဢၼ်တင်ႈတပ်ႉဝႆႉတီႈ ပေႃႇတူႇၵီႇၼၼ်ႉသမ်ႉ သိုပ်ႇႁဵတ်းသိုၵ်းမုတ်းသေ တိုၵ်းတေႃးၶိုၼ်းမႃးယူႇ။ လွင်ႈယုင်ႈယၢင်ႈ ဢၼ်ပဵၼ်တီႈပေႃႇတူႇၵီႇ လႄႈ သပဵၼ်းၼၼ်ႉ ႁိုင်ၵႂႃႇၶၢဝ်းယၢမ်း 5 ပီႊသေ ႁဵတ်းႁႂ်ႈၾရင်ႇသဵတ်ႈၶဝ် သုမ်းၵူၼ်း လႄႈ သုမ်းၶူဝ်းၶွင်တင်းၼမ်တင်းလၢႆယူႇယဝ်ႉ။

ၼႂ်းယၢမ်းၼင်ႇၼၼ် ၸၢဝ်းဢေႃးသထြီးယႃးၶဝ်ၵေႃႈ တႄႇလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ ၼပူဝ်းလီးယၼ်းမႃး။ ၼပူဝ်းလီးယၼ်းၸင်ႇပွႆႇႁႂ်ႈ ၸဝ်ႈသိုၵ်းၸဝ်ႈႁၢၼ်မၼ်း ၸတ်းၵၢၼ်လွင်ႈတီႈသပဵၼ်းသေ၊ တၢမ်တူဝ်မၼ်းၸင်ႇၵႂႃႇတိုၵ်းၸၢဝ်းဢေႃးသထြီးယႃးၶဝ်သေ တပ်ႉသိုၵ်းၾရင်ႇသဵတ်ႈၵေႃႈ ၸင်ႇၵုမ်းၵႂၢၼ်းလႆႈ ဝဵင်းလူင်ဝီးၼႃႇ(Vienna) ။ ယွၼ်ႉလူၺ်ႈ ၵျူဝ်းသႅပ်ႉၾိၼ်း ဢမ်ႇၵိူတ်ႇပၼ်လုၵ်ႈၸၢႆးတႃႇသိုပ်ႇပုတ်ႈတီႈၼင်ႈမၼ်းလႄႈ ၼပူဝ်းလီးယၼ်းၵေႃႈ ၸင်ႇပႅတ်ႈၵၼ်တင်းမၼ်းၼၢင်းသေ ၵူပ်ႉၵူႈတင်း ဢႃတုတ်းၶျႅတ်ႉ မႃႇရီႇ လုၺ်းသ်(Archduchess Marie Louise)ဢၼ်ပဵၼ် လုၵ်ႈယိင်း ၸဝ်ႈလူင်ဢေႃးသထြီးယႃး ၾရၢၼ်ႉသိတ်ႉထူၼ်ႈၼိူင်ႈ(Francis I) ၼၼ်ႉယူႇယဝ်ႉ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉမႃးၼိူင်ႈပီႊ ၵိူတ်ႇႁၼ်ၼႃႈလုၵ်ႈၸၢႆးမႃးၵေႃႉၼိူင်ႈသေ ၸင်ႇတႅင်ႇတင်ႈ ႁႂ်ႈပဵၼ်ၸဝ်ႈၾႃႉ ၵိၼ်မိူင်းရူမ်း(Rome) ယူႇယဝ်ႉ။

ၽိုၼ်ဢိင်

Thompson, H. (1923). The Book of knowledge; the children's encyclopaedia,. New York: Grolier Society;.