ၽြႃးၽပၢင်း မိူင်းလၢဝ်း
ၽပၢင်း မိူင်းလၢဝ်း[မႄးထတ်း | မႄးထတ်းငဝ်ႈငႃႇ]
ၽြႃးၽပၢင်းၼႆႉ ပဵၼ်ၽၢင်ႁၢင်ႈ ၽြႃးၸုၵ်းလႄႈ ယိုၼ်းၽႃႇမိုဝ်းၸဝ်ႈ ႁႄႉၵႂႃႇတၢင်းၼႃႈၸဝ်ႈ တင်းသွင်ၶွၼ်။ ပဵၼ်ၽြႃးၼႂ်းႁုၼ်ႇႁၢင်ႈ ဢၽယမုတြႃႇ၊ ဢမ်ႇၼၼ် ပၢင်ႁၢမ်ႈၺႃႇတိၵႃႇ ပီႈၼွင်ႉ ဢၼ်လၢဝ်းထႆးၶဝ် ႁွင်ႉဝႃႈ “ပၢင်ႁၢမ်ႈယၢတ်ႈ”
- ၽ = ဝရ>ပရ>ၽရ (ພະ + ບາງ)
- ထႆးဢွၵ်ႇသဵင် “ၽြႃႉ”။
- ယူၼ်း၊ လၢဝ်း၊ ၶိုၼ်၊ လိုဝ်ႉ ဢွၵ်ႇသဵင် “ၽ”
- ပၢင်း = ဝၢင်း၊ ႁႄႉ၊ လပ်ႉ၊ ႁၢမ်ႈ၊ ႁၢမ်ႈတၢပ်ႈ
ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈ ၽပၢင်းၼႆႉ ပဵၼ်ၽြႃးတွင်း လေႃႇႁဵတ်း တီႈမိူင်းသီႇရိလင်ႇၵႃႇ မိူဝ်ႈမွၵ်ႈပီပုတ်ႉထသႃႇသၼႃႇ 436 (107 B.C)။ ၸဝ်ႈၸူႇလၼႃႇၵ မႁႃႇထေႇရ ဢွၼ်ႁူဝ် လေႃႇႁဵတ်း မိူဝ်ႈပၢၼ်ၶုၼ်ၵလႃး ၸဝ်ႈသုပိၼ်ႇၼရႃႇၸႃႇ။ သိင်ႇဝတ်ႉထု ဢၼ်ဢဝ်လေႃႇ ပဵၼ်ၼိူဝ်ႉတွင်း လေႃးၵၼ်တင်း ငိုၼ်းလႄႈ ၶမ်း။ ၼႂ်းပိုၼ်း ၽပၢင်းတႅမ်ႈဝႃႈ ဢဝ်ထၢတ်ႈလုပ်ႇၽြႃးပဵၼ်ၸဝ်ႈ မူမ်ႇသႂ်ႇဝႆႉ ႁႃႈတီႈ ၸိူဝ်းပဵၼ် ၼႃႈၽၢၵ်ႇ၊ ၶေႃး၊ ၵၢင်း၊ ဢူၵ်းလႄႈ ၶေႃႈမိုဝ်းၸဝ်ႈ တင်းသွင်ၽၢႆႇ ၼႆယဝ်ႉ။ တၢင်းသုင်ၸဝ်ႈတႄႉ တင်ႈတႄႇဢဝ် ၽႃႇတိၼ် တေႃႇထိုင်ၸၢႆးၶူၼ်ႁူဝ် (ၽၢႆႇၼိူဝ်ၼႃႈၽၢၵ်ႇၸဝ်ႈ) သုင်ႁႃႈၶိုပ်ႈ၊ တင်ႈတႄႇ ၸၢႆးၽူမ် (ၸၢႆးၶူၼ်ႁူဝ်) ထိုင်ၸွမ်မုၼိၸဝ်ႈ မီး 7 ၼိဝ်ႉ။ တၢင်းသုင်ၸဝ်ႈ တင်းသဵင်ႈမီး 83 cm ၼမ်ႉၼၵ်း မီး 44,500 တႃၸင်ႈ (42.85 Kgs) ပဵၼ်ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈ ပၢင်ႁၢမ်ႈၺႃႇတိၵႃႇ ပီႈၼွင်ႉ ၸိူင်ႉၼင်ႇ ၼႂ်းပိုၼ်းပုတ်ႉထမီးဝႃႈ “မိူဝ်ႈၸၢဝ်းၵေႃးလိယ လႄႈ ၸၢဝ်းၵပိလဝၢတ်ႈ ဢၼ်ပဵၼ်ၶိူဝ်းသႃႇၵီႇၼင်ႇၵၼ် ႁိမ်ၼမ်ႉမႄႈလေႃးႁိၼီႇ တွၼ်ႈတႃႇႁဵတ်းၼႃးလႄႈ ၸမ်ပေႃးပဵၼ်သိုၵ်းၵၼ်ၼၼ်ႉ ပုတ်ႉထၸဝ်ႈ ဢဝ်တြႃးထမ်ႇမ သင်ႇသွၼ်ႁႄႉႁၢမ်ႈ ပၼ်တၢင်းၵတ်းယဵၼ်လႆႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
လွင်ႈၽြႃးၽပၢင်း ႁွတ်ႈမိူင်းလၢဝ်း[မႄးထတ်း | မႄးထတ်းငဝ်ႈငႃႇ]
မိူဝ်ႈပီပုတ်ႉထ 1399 (1056 AD) ၼၼ်ႉ ၶုၼ်ၶွမ်(ၶမဵၼ်) တၢဝ်ႉသီႇရိၸၼ်ႇတ ၸဝ်ႈမိူင်းဢိၼ်ႇတပတ်ႉထ (Indra Batta) ၵႂႃႇလႄႇထိုင် မိူင်းသီႇႁူဝ် (သီရိလင်ႇၵႃႇ)လႄႈ ယွၼ်းပူႇၸေႃႇဢဝ် တီႈၶုၼ်ၵလႃး မႃးဝႆႉတီႈ မိူင်းၶွမ်ၶဝ်ၼႆယဝ်ႉ။ (7th Century) မႃးၼႆႉ ၵူၼ်းၶိူဝ်းၶွမ်ၶဝ် ၼပ်ႉယမ် ပုတ်ႉထသႃႇသၼႃႇယဝ်ႉ)
ထိုင်မႃး ပၢၼ်ၶုၼ်လၢဝ်း တၢဝ်ႉၾႃႉငုမ်ႊ (ၸဝ်ႈၾႃႉလႃႈထေႃးရၼီး 1357-1371 AD) ဢဝ်မိူင်းၵဵင်းတွင်း ႁဵတ်းပဵၼ် ဝဵင်းႁေႃၶမ်းသေ ပူၵ်းတင်ႈဢႃႇၼႃႇၸၢၵ်ႈ လၢၼ်ႉၸၢင်ႉ လႆႈယဝ်ႉၼၼ်ႉ ၸင်ႇလႆႈၵႂႃႇယွၼ်း ၽိတ်ႈမွၵ်ႇၼိမူၼ်း ၸဝ်ႈရႁၢၼ်းၶမဵၼ် မႁႃႇပႃႇသမၼ်ႇတထေႇရၸဝ်ႈလႄႈ ယွၼ်းပူႇၸေႃႇဢဝ် တင်း ၽြႃးၽပၢင်း ၶိုၼ်ႈမႃးၽႄႈၵိုၼ်း ပုတ်ႉထသႃႇသၼႃႇ ပၢႆးႁိၼယႃႇၼ တီႈမိူင်းလၢဝ်းယဝ်ႉ။ [1]
မိူဝ်ႈဢွၼ်တၢင်းတႄႉ ၼိမူၼ်း (ၼိမၼ်ႇတၼ) မႃးဝႆႉတီႈ ဝတ်ႉၽသမၢၼ် (သမၼ်ႇတႃႇရႃႇမ) ၼႂ်းဝဵင်းၵဵင်းၶမ်း ဢၼ်တင်ႈယူႇၸမ် ဝဵင်းၸၼ်ယၢမ်းလဵဝ်ၼႆႉယဝ်ႉ။ ထိုင်မႃး ပီပုတ်ႉထ 2028 (1485 AD) ပၢၼ်ၶုၼ်လၢဝ်း လၢၼ်ႉၸၢင်ႉ တူၼ်တီႈ 6 ၽယႃးလႃႈသႅၼ်တႆး ၽူးဝၼၢတ်ႈၼၼ်ႉ လႆႈဢွၼ်ၵၼ် ၼိမူၼ်းဢဝ် ၽြႃးၽပၢင်း လုၵ်ႉဝဵင်းၵဵင်းၶမ်း ၶိုၼ်းမႃးဝႆႉ တီႈဝတ်ႉၸဵင်းၵၢင် (မၼူဝ်ရမၼႃႇရႃႇမ) ၼႂ်းဝဵင်းၵဵင်းတွင်းယဝ်ႉ။ တင်ႈတႄႇၽြႃးၽပၢင်း မႃးယူႇ တီႈဝဵင်းၵဵင်းတွင်းၼႆႉ ဝဵင်းၵဵင်းတွင်းၵေႃႈ လႆႈပိၼ်ႇႁွင်ႉၸိုဝ်ႈမႂ်ႇဝႃႈ “မိူင်းလူင်ၽပၢင်း” ၼႆမႃး တေႃႇပၢၼ်မိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။
ထိုင်မႃး ပၢၼ်ၸဝ်ႈၸၢႆးၸယၸဵတ်ႉထႃႇထိရၢတ်ႉ (ၸေႇယၸဵတ်ႉထႃႇထိ ရႃႇၸႃႇ ဢၼ်လုၵ်ႉ မိူင်းယူၼ်း ၵဵင်းမႂ်ႇ မႃးၵိၼ်မိူင်းလၢဝ်း) ပဵၼ်ၶုၼ်လၢၼ်ႉၸၢင်ႉ တူၼ်တီႈ 10 ၼၼ်ႉ ၵွပ်ႈပိူဝ်ႈ ၶၢႆႉမိူင်းႁေႃၶမ်း ၵႂႃႇဝႆႉ တီႈဝဵင်းၸၼ် (လၢဝ်းပွတ်းတႂ်ႈ)လႄႈ လႆႈၼိမူၼ်းဢဝ် တင်းၽြႃးၽပၢင်း လူင်းမိူဝ်းဝႆႉၸွမ်း တီႈၼၼ်ႈ မိူဝ်ႈပီပုတ်ႉထ 2103 (1560 AD)။ ယွၼ်ႉဝႃႈ ၸဝ်ႈၸၢႆးယၸဵတ်ႉထႃႇထိရၢတ်ႉ ယၢမ်ႈၵႂႃႇၵိၼ်မိူင်းၵဵင်းမႂ်ႇ (လၢၼ်ႉၼႃး) မႃးဢွၼ်တၢင်းလႄႈ မိူဝ်ႈၶိုၼ်ႈမႃး ပဵၼ်ၸဝ်ႈမိူင်းလၢဝ်းၼၼ်ႉ လႆႈၼိမူၼ်းဢဝ်ပႃး ၽြႃးသႅင်သႂ် (ၽၵႅဝ်ႈၶၢဝ်) ဢိၵ်ႇတၢင်း ၽြႃးသႅင်ၶဵဝ် (ၽၵႅဝ်ႈၶဵဝ် မေႃႈလေႃႈၵူတ်ႇ) မႃးဝႆႉၸွမ်း ၽပၢင်း တီႈဝဵင်းၸၼ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
မိူဝ်ႈမိူင်းလၢဝ်း လၢၼ်ႉၸၢင်ႉ လႆႈတူၵ်းပဵၼ် တႂ်ႈမိုဝ်းထႆးသယၢမ်ၵႂႃႇ မိူဝ်ႈပီပုတ်ႉထ 2321 (1778 AD) ၼႂ်းပၢၼ်ၶုၼ်လၢဝ်း တၢဝ်ႉသီႇရိပုတ်းသၢၼ် (သီႇရိပုၼ်ႇၺသႃႇရရႃႇၸႃႇ)ၼၼ်ႉ ဢၼ်ပဵၼ်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းထႆး ၸဝ်ႈတၢၵ်ႇသိၼ်မႁႃႇရၢတ်ႉ (1767 – 1782 AD) ၵေႃႈ လႆႈၼိမူၼ်း ဢဝ်ၽြႃးၽပၢင်းလႄႈ လူင်းမိူဝ်းဝႆႉ တီႈထူၼ်းပူးရီး (ၽွင်းၼၼ်ႉ ယင်းပႆႇႁွင်ႉ မိူင်းၵွၵ်ႇ)၊ ဢၼ်ပဵၼ် ၽၵႅဝ်ႈၶၢဝ်တႄႉ မိူင်းယူၼ်းလၢၼ်ႉၼႃး မႃးယွၼ်းၶိုၼ်း မိူဝ်းဝႆႉ တီႈၵဵင်းမႂ်ႇ ၸဵမ်မိူဝ်ႈပၢၼ် ၸဝ်ႈၸၢႆးယၸဵတ်ႉထႃႇထိရၢတ်ႉယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းထႆးသယၢမ် သူင်ႇႁႂ်ႈ ၸဝ်ႈၼၼ်ႇတသဵၼ် (ၸဝ်ႈၼၼ်ႇတသေၼ၊ ၶိူဝ်းၸၢဝ်းမိူင်းလၢဝ်း) ၶိုၼ်ႈမႃးပဵၼ် ၸဝ်ႈမိူင်းလၢဝ်းလၢၼ်ႉၸၢင်ႉ မိူဝ်ႈပီပုတ်ႉထ 2324 (1781 AD) ၼၼ်ႉ လႆႈယွၼ်းၼိမူၼ်း ပႃးၽြႃးၽပၢင်း ၶိုၼ်းမႃးဝႆႉ မိူင်းလၢဝ်း တီႈဝဵင်းၸၼ် Vientain မိူၼ်ၵဝ်ႇယဝ်ႉ။
ထိုင်မႃး ပၢၼ်ၸဝ်ႈၽလၢဝ်း တၢဝ်ႉဢၼုဝူင်း (ဢၼုဝမ်ႇသ 1803-1827) ၶိုၼ်ႈပဵၼ် ၶုၼ်ဝဵင်းၸၼ်ၼၼ်ႉ ၵွပ်ႈဝႃႈ မၼ်းၸဝ်ႈ လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ ႁေႃၶမ်းထႆးသယၢမ်လႄႈ ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းထႆး တူၼ်ထူၼ်ႈ 3 ၸဝ်ႈၼင်ႈၵဝ်ႈ ၸင်ႇသူင်ႇတပ်ႉသိုၵ်း ၶိုၼ်ႈမႃးတိၺွပ်းဢဝ် ၸဝ်ႈဢၼုဝူင်းသေ ဢဝ်ပႃးတင်း ၽြႃးၽပၢင်း လူင်းမိူဝ်းဝႆႉ တီႈမိူင်းၵွၵ်ႇ ၸွမ်းၽၵႅဝ်ႈၶဵဝ် ထႅင်ႈၵမ်းၼိုင်ႈ။ မိူဝ်ႈမိူင်းလၢဝ်း ၶိုၼ်းၶၢႆႉ ဝဵင်းႁေႃၶမ်း မႃးဝႆႉတီႈ မိူင်းလူင်ၽပၢင်း ထႅင်ႈၵမ်းၼိုင်ႈၼၼ်ႉ ၶုၼ်လၢဝ်း တၢဝ်ႉဢုၼ်ႇၶမ်း (1871 – 1889 AD) ၸင်ႇၵႂႃႇ ယွၼ်းၼိမူၼ်းၽြႃးၽပၢင်း တီႈၶုၼ်ႁေႃၶမ်းထႆး မိူင်းၵွၵ်ႇ (Bangkok) ၶိုၼ်းမႃးဝႆႉ တီႈဝတ်ႉဝိၸုၼ်း (ဝိၸုလမႁႃႇဝိႁႃႇရ) ၼႂ်းမိူင်းလူင်ၽပၢင်း မိူၼ်ၵဝ်ႇသေ ႁၵ်ႉပႅင်းမႃး တေႃႇၵၢပ်ႈပၢၼ် ယၢမ်းလဵဝ်ယဝ်ႉ။ ဝတ်ႉဝိၸုၼ်းၼႆႉ ပဵၼ်ၶုၼ်လၢဝ်း တူၼ်ထူၼ်ႈ 8 တၢဝ်ႉဝိၸုၼ်း ဢွၼ်ႁဵတ်းသၢင်ႈဝႆႉ ၸဵမ်မိူဝ်ႈ ပီပုတ်ႉထ 2046 (1503 AD) ၼၼ်ႉသေ ၼိမူၼ်းဢဝ် ၽြႃးၽပၢင်း ယူႇသဝ်းမႃး ၸဵမ်မိူဝ်ႈပၢၼ်မၼ်းၸဝ်ႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ပီ 2006 လိူၼ်သႅပ်ႉတိမ်ႇပိူဝ်ႇၼၼ်ႉ လႆႈပၢင်းဢဝ် ၽြႃးၽပၢင်း မႃႈဝႆႉတီႈၼႂ်းႁေႃၶမ်း ဢၼ်ဢဝ်ႁဵတ်းပဵၼ် ႁွင်ႈၼႄပိုၼ်းယဝ်ႉ။ ဢဝ်ၸွမ်းၼင်ႇ ၾိင်ႈထုင်းလၢဝ်းသေ ပေႃးဝႃႈ ထိုင်မႃး ပီမႂ်ႇသွၼ်းၼမ်ႉ ဝၼ်းထူၼ်ႈသၢမ် ၵူႈပီပီ ပၢင်းဢဝ် ၽြႃးၽပၢင်း မႃးဝႆႉတီႈ ဝတ်ႉမႂ်ႇသေ သွၼ်းၼမ်ႉၽြႃးယဝ်ႉ။ ပီ 2013 လိူၼ်ၻီႇၸိမ်ႇပိူဝ်ႇ ၶိုၼ်းပၢင်းဢဝ် ၽြႃးၽပၢင်း မႃးယူႇသဝ်းဝႆႉ တမ်ႈတီႈ ဝတ်ႉၽပၢင်းထေဝရၢတ်ႉ Vat Phabang Thevarat.
ၽြႃးၸဝ်ႈ ဢၼ်ၵဝ်ႇၵႄႇသေ ၵူၼ်းတႆး ပွတ်းဢွၵ်ႇၶူင်း ၸိူင်ႉၼင်ႇယူၼ်း၊ လၢဝ်း၊ ထႆး၊ ၶိုၼ်၊ လိုဝ်ႉ၊ လႅမ်းၶဝ် ႁူႉၸၵ်းၼမ်လႄႈ ယုမ်ႇယမ်ၼပ်ႉထိုဝ်ဝႃႈ ပဵၼ်ၽြႃးၸဝ်ႈတိပ်ႉ (ၻိပ်ပ = ၽီ) ၼႆၼၼ်ႉ မီး 4 သူႇယဝ်ႉ။
- ၽြႃးၽသိင်
- ၽြႃးၽပၢင်း
- ၽြႃးၽၵႅဝ်ႈၶၢဝ်
- ၽြႃးၽၵႅဝ်ႈၶဵဝ် ပဵၼ်ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။
မိူဝ်ႈလဵဝ် ၽြႃးၽသိင် မီးၵဵင်းမႂ်ႇ (တူၼ်ၽႄမၼ်း သူႇၼိုင်ႈ မႃးမီးတီႈၵဵင်းဝီ ၼႂ်းမိူင်းတႆး ၵဝ်ႈႁၢႆးႁေႃ ဢၼ်ၼႂ်းပိုၼ်းသႅၼ်ဝီႁွင်ႉဝႃႈ ၽြႃးၵေႃႇမိူင်း၊ ၵမ်ႈၽွင်ႈသမ်ႉဝႃႈ ၽြႃးသိႁိင်ႇၵ)။ ၽြႃးၽပၢင်း မီးတီႈမိူင်းလူင်ၽပၢင်း (ၵဵင်းတွင်း) မိူင်းလၢဝ်း။ ၽြႃးၽၵႅဝ်ႈၶၢဝ် မီးတီႈၵဵင်းမႂ်ႇ (မိူင်းထႆး) လႄႈ ၽြႃးၽၵႅဝ်ႈၶဵဝ် မီးတီႈပၢင်ၵေႃႉ (မိူင်းၵွၵ်ႇ) ၸိုင်ႈထႆးယဝ်ႉ။
ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈၽြႃးၸဝ်ႈ 4 တူၼ်ၼႆႉ ဢိင်ၼိူဝ်ၸႂ်သႂ် သတ်ႉထႃႇ ၽူႈၵူၼ်းသေ ပေႃးလႆႈမိူဝ်းဝႆႈလူႇ ပူႇၸေႃႇ တူၼ်လႂ်တူၼ်ၼိုင်ႈၸိုင် မီးၽွၼ်းပၢင်ႈ လွတ်ႈႁၢမ်းၽေးၶဵၼ်လႄႈ မီးမင်ႇၵလႃႇ ဢၼ်ၸၢင်ႈႁဵတ်းႁႂ်ႈ ၶိုၼ်ႈယႂ်ႇၵီႈမုၼ်း ၵူၼ်းပုတ်ႉထၽႃႇသႃႇ ၸိူဝ်းယူႇ ပွတ်းဢွၵ်ႇၶူင်းၶဝ် ယုမ်ႇယမ်ၵၼ်မႃး ၸဵမ်မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇၵွၼ်ႇၼႆယူႇ။
ၽိုၼ်ဢိင်[မႄးထတ်း | မႄးထတ်းငဝ်ႈငႃႇ]
- ပိုၼ်းလၢဝ်း၊ မႁႃသိလႃး ဝိရဝူင်း 1992
- ပိုၼ်ႈၽြႃး ၽၵႅဝ်ႈၶဵဝ် လႄႈ ၽြႃးၽပၢင်း၊ ၸဝ်ႈရႁၢၼ်းလၢဝ်း တူၼ်ၼိုင်ႈ 1987
- ၸဵင်ၶမ်းလႅင်း မၢႆ 7၊ ပိုၼ်းၽြႃးၽပၢင်း မိူင်းလၢဝ်း၊ မႁႃႇမုင်ႉ မိူင်းၸႄႊ၊ ၼႃႈလိၵ်ႈ 29-31၊ ပီ 1999။
- ↑ Coedès, George (1968). Walter F. Vella, ed. The Indianized States of Southeast Asia. trans.Susan Brown Cowing. University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-0368-1.