ႁီႇတေးၶိတူဝ်းၵျူဝ်ႇ

ႁီႇၻေးၶိတူဝ်းၵျူဝ်ႇ (Hideki Tojo)

(30.12.1884—23.12.1948)

ၸွမ်ၶုၼ်ၽွင်းလူင် ႁီႇၻေးၶီႇတူဝ်းၵျူဝ်ႇ (cropped)

“ၵဝ်ဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်းၼိူဝ် လွင်ႈၵဝ်လႆႈႁဵတ်းမႃးၼၼ်ႉလႄႈ ၵဝ်ယွမ်းႁပ်ႉ တင်းၽိတ်းတင်းမူတ်း။ ၵဝ်ပဵၼ်ၽၢႆႇသုမ်းလႄႈ တေလႆႈၶၢမ်ႇၽၢႆႇပႄႉ တတ်းသိၼ်ယဝ်ႉ။ တၢင်းၽိတ်း ဢၼ်ၵဝ်ၵိုင်ႇတၢႆၼၼ်ႉ ယွၼ်ႉၵဝ်ဢွၼ် မိူင်းၵဝ် သုမ်းသိုၵ်းၼၼ်ႉၵူၺ်း။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉ ဢမ်ႇမီးသင်” ၶေႃႈၵႂၢမ်း ႁီႇၻေးၶိတူဝ်းၵျူဝ်ႇ သင်ႇၵမ်းလိုၼ်းသုတ်း မိူဝ်ႈတေၶိုၼ်ႈ ၶဵင်ႇၽႅၼ်ၶေႃး ပၼ်တၢမ်ႇတၢႆမၼ်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ႁီႇၻေးၶိတူဝ်းၵျူဝ်ႇၼၼ်ႉ ႁၢမ်ႉၼမ်တႄႉ ႁူႉၸၵ်းမၼ်းဝႃႈ တူဝ်းၵျူဝ်ႇ(တူဝ်ႇၵျူဝ်ႇ) ၼႆယဝ်ႉ။ ပဵၼ်ၸွမ်ၽွင်းလူင် ၵေႃႉထိ(27) မိူင်းၵျပၢၼ်ႇ မိူဝ်ႈၼႂ်း ၶၢဝ်းတၢင်း (17.10.1941 - 22.7.1944)။ ပဵၼ်ၸွမ်ၽွင်းလူင် မႅၼ်ႈၼႂ်းပၢၼ်သိုၵ်း လုမ်ႈၾႃႉပွၵ်ႈသွင် ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈပႆႇပဵၼ် ၸွမ်ၽွင်းလူင်ၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၸၼ်ႉ ၸဝ်ႈသိုၵ်း ၼႂ်းတပ်ႉသိုၵ်းၵျပၢၼ် (IJA = Imperoal Japanese Army)။
ႁီႇၻေးၶိတူဝ်းၵျူဝ်ႇ (Hideki Tojo) ပဵၼ်လုၵ်ႈၸၢႆးၵေႃႉထိသၢမ် ႁၢႆႇတီၼေႃရီႇတူဝ်းၵျူဝ်ႇ( Hidenori Tojo)သေ ၵိူတ်ႇမိူဝ်ႈ 23.12.1884 တီႈဢိူင်ႇၵူဝ်ၵျီႇမႃးၶျီ(Kōjimachi)။ ၸၼ်ႉၵူၼ်း(4)ထၢၼ်ႈ ဢၼ်ၵိုၵ်းၵျပၢၼ်ႇ မႃးႁိုင်ၼၢၼ်းၼၼ်ႉ လႆႈၶၢမ်ႇယႃႉလူႉၵႂႃႇ ၼႂ်းပၢၼ်မႄႇၵျီႇ(Meiji) မိူဝ်ႈ 1871 ၼၼ်ႉယဝ်ႉလႄႈ ပဵၼ်ထၢၼ်ႈၵူၼ်း သႃႇမူႇရၢႆးသေတႃႉ ဢူႈမၼ်း လႆႈယိူၼ်ႉၵၼ်ႈ ၶဝ်ႈႁၢပ်ႇၸၼ်ႉသိုၵ်းႁၢၼ် ၼႂ်းတပ်ႉႁေႃသႅင်သေ လႆႈ ၶိုၼ်ႈပဵၼ်မႃး ၸၼ်ႉၸဝ်ႈသိုၵ်းလူင် ယူႇယဝ်ႉ။
မိူဝ်ႈၼႂ်းသိုၵ်းလုမ်ႈၾႃႉပွၵ်ႈသွင်ၼၼ်ႉ ႁီႇၻေးၶိတူဝ်းၵျူဝ်ႇ ပဵၼ်ၸွမ်ၽွင်းလူင်ဝႆႉသေ ၸွမ်းၼင်ႇပုၼ်ႈၽွၼ်းလႄႈ လႆႈၸိသင်ႇတိုၵ်း တႃႈႁိူဝ်းပူးလႄး(Pearl Harbor)မႃးယူႇယဝ်ႉ။ ဢမေႇရိၵၼ်ႇလႄႈၵျပၢၼ်ႇ ပဵၼ်သိုၵ်းၵၼ်မႃး ၸဵမ်မိူဝ်ႈ April 1941 ၼၼ်ႉယဝ်ႉလႄႈ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ မၼ်းယင်း ပႆႇလႆႈၶိုၼ်ႈပဵၼ်ၸွမ်ၽွင်းလူင်။
ဝၢႆးသိုၵ်းယဝ်ႉ တူဝ်းၵျူဝ်ႇလႆႈၶၢမ်ႇတိၺွပ်း တၢင်ႇလုမ်းတြုးသိုၵ်း၊ တတ်းသိၼ်ပၼ်တၢမ်ႇလႄႈ လႆႈၺႃးတၢမ်ႇတၢႆၵႂႃႇ မိူဝ်ႈ 23.12.1948 ။
သိုၵ်းလုမ်ႈၾႃႉပွၵ်ႈသွင်ၼၼ်ႉ ဢင်းၵိတ်ႉ၊ ဢမေႇရိၵၼ်ႇ ႁူမ်ႈၵၼ် ဢၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ တပ်ႉဢူၺ်းလီ(မႁႃႇမိတ်ႉ)ၼၼ်ႉ ယူႇၽၢႆႇၼိုင်ႈ ဢီႇတလီႇ၊ ၵျုႇမၼီႇ၊ ၵျပၢၼ်ႇ ၶဝ်ဢၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ ဢူၺ်းလီသၢမ်ၶႃၵဵင်းၼၼ်ႉ ယူႇၽၢႆႇၼိုင်ႈသေ ႁဵတ်းသိုၵ်းတိုၵ်းၵၼ်မႃး။ သိုၵ်းလုမ်ႈၾႃႉပွၵ်ႈသွင်ၼၼ်ႉ ၽၢႆႇ မႁႃႇမိတ်ႉၶဝ်ပႄႉသိုၵ်းသေ ၽၢႆႇၵျပၢၼ်ႇၶဝ် လႆႈသုမ်းသိုၵ်းမႃးယဝ်ႉ။
ဝၢႆးလႆႈသုမ်းသိုၵ်းယဝ်ႉ ႁီႇၻေးၶိတူဝ်းၵျူဝ်ႇ လႆႈၶၢမ်ႇႁိၼႄးဝႃႈ ပဵၼ် ၽူႈသၢၼ်ၶတ်း လွင်ႈငမ်းယဵၼ်၊ ပဵၼ်ၵူၼ်းသူင်မၵ်ႉလိူတ်ႈလႄႈ ႁဵတ်းႁႂ်ႈ ၵူၼ်းသတ်းလႆႈတၢႆယွၼ်ႉတင်းၼမ်၊ ဝၢၼ်ႈမိူင်းၵေႃႈ လူႉသုမ်းတင်းၼမ် ၼႆသေမဝ်ႇၵႃး သႂ်ႇပၼ်တၢင်းၽိတ်းထႅင်ႈ တင်းၼမ်သေ တၢင်ႇလုမ်းတြုး တတ်းသိၼ် ပၼ်တၢမ်ႇတၢႆမၼ်းၵႂႃႇ ယူႇယဝ်ႉ။
ၼႂ်းသၢႆတု ၵူၼ်းမိူင်း ဢၼ်လႆႈၶၢမ်ႇၵျပၢၼ်ႇ ၶဝ်ႈတိုၵ်းမိူဝ်ႈသိုၵ်း လုမ်ႈၾႃႉပွၵ်ႈသွင်ၼၼ်ႉ ႁီႇၻေးၶိတူဝ်းၵျူဝ်ႇ ပဵၼ်ၵူၼ်းႁၢႆႉၼႆသေတႃႉ ၵူၼ်းမိူင်းမၼ်းလႄႈ ၵူၼ်းသိုၵ်းမိူင်းမၼ်း ၸိူဝ်းလႆႈႁူႉလွင်ႈမၼ်းၼၼ်ႉတႄႉ ယင်းတိုၵ်ႉဢွၼ်ၵၼ် ၼပ်ႉထိုဝ်မၼ်းယူႇ တေႃႇထိုင်ဝၼ်းမိူဝ်ႈလဵဝ်။ ၸွမ်ၽွင်းလူင်မိူင်းၵျပၢၼ်ႇ ပၢၼ်လိုၼ်းၸိူဝ်းၼႆႉ ၵႂႃႇၼပ်ႉထိုဝ် ၶုမ်လုပ်ႇမၼ်း ယႃႇၸူႇၵူႇၼီ (Yasukuni Shrine) ၼၼ်ႉ ၵူႈပီပီ မိူဝ်ႈဝၼ်းၶွပ်ႈၶူပ်ႇ ဝၼ်းတၢႆမၼ်းၼၼ်ႉ ယူႇယဝ်ႉ။

ပၢၼ်ၼုမ်ႇ

မိူဝ်ႈႁီႇၻေးၶိတူဝ်းၵျူဝ်ႇ တိုၵ်ႉၼုမ်ႇ

ႁီႇၻေးၶိတူဝ်းၵျူဝ်ႇၼၼ်ႉ မိူဝ်ႈၵေႃႉလဵၵ်ႉ ႁူဝ်ၶႅင်။ ၼူၵ်ႇတိုဝ်။ ဢမ်ႇသူင်လွင်ႈႁုၼ်ႉၶူဝ်မူၼ်ႈၵျေႃႇ။ ဢမ်ႇၸႂ်ႈလုၵ်ႈဢွၼ်ႇ ၵတ်ႉၶႅၼ်ႇ။ ပဵၼ် လုၵ်ႈဢွၼ်ႇ ဢၼ်ဢဝ်တင်းၼူၵ်ႇတိုၵ်းသေ ၶတ်းၸႂ်ႁဵၼ်းမႃး ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တင်ႈတႄႇပၢၼ်ဢွၼ်ႇၸၢႆးမႃး မၼ်းႁပ်ႉႁွင်း ႁဵတ်းသၢင်ႈၸွမ်း ၵႂၢမ်းသင်ႇသွၼ် တူဝ်ႇၵူႇၵႃႇဝႃႇ ဢယေႃႇၸူႉ(Tokugawa Ieyasu)သျူဝ်းၵုၼ်း ၼႂ်း(17)ပၢၵ်ႇပီမိူင်းၼၼ်ႉ လၢတ်ႈဝႆႉဝႃႈ “ယႃႇႁဵတ်း ဢၼ်မႂ်းသူင်မိုတ်ႈ။ ႁဵတ်းဢၼ်မႂ်း ဢမ်ႇၵျိူၵ်ႈသေတႃႉ ပဵၼ်ပုၼ်ႈၽွၼ်း ၵိုင်ႇလီႁဵတ်းၼၼ်ႉလႄႈ” ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
တူဝ်းၵျူဝ်ႇ ၵႆႉလၢတ်ႈဝႃႈ “ၵဝ်ပဵၼ်ၵူၼ်းယူဝ်းယူဝ်း ဢၼ်ဢမ်ႇၵတ်ႉၶႅၼ်ႇ မိူၼ်ပိူၼ်ႈ။ ၵဝ်ထိုင်မႃးတီႈၼႆႈလႆႈၼႆႉ ယွၼ်ႉၵဝ် ဢမ်ႇတွၼ်ႉယွမ်းၵၢၼ်ႉသေ ၶတ်းၸႂ်မႃးၼႅၼ်ႇၼၼ်ႉၵူၺ်း” ၼႆယဝ်ႉ။
ၼႂ်းႁူင်းႁဵၼ်းၵေႃႈ ၵူၼ်းဢၼ်ဢမ်ႇၶတ်းၸႂ်၊ ၵူၼ်းတူၵ်းၼၼ်ႉဢမ်ႇလႆႈ ၼႃႈလီ။ ၽႂ်ၵေႃႈ ဢမ်ႇဢဵတ်းလူ။ ယွၼ်ႉၼၼ် လုၵ်ႈႁဵၼ်းၶဝ် လႆႈဢွၼ်ၵၼ် ၶတ်းၸႂ်ၵူႈၵေႃႉ။ လုၵ်ႈႁဵၼ်းၸိူဝ်း ဢမ်ႇႁဵၼ်းၶိုတ်းပိူၼ်ႈ ၸိူဝ်းဢမ်ႇၸွမ်းၵၢၼ်ႁဵၼ်းလႆႈလႄႈ ၶႃႈတူဝ်တၢႆၵႂႃႇ ၵေႃႈမီး။ ႁီႇၻေးၶိတူဝ်းၵျူဝ်ႇလႆႈယႂ်ႇ ၼႂ်းႁူင်းႁဵၼ်းၼင်ႇၼၼ်မႃးလႄႈ မီး တင်းၶတ်းၸႂ်မႃး။
မိူဝ်ႈ 1909 တူဝ်းၵျူဝ်ႇ (Hideki Tojo) တႄႇၼႃႈႁိူၼ်းၵိုၵ်း ၵတ်ႉၸုၵူဝ်ႇဢီတူဝ်(Katsuko Ito)။ မီးလုၵ်ႈႁူမ်ႈၵၼ် (3)ၸၢႆး၊ (4)ယိင်း။

မေးတူဝ်းၵျူဝ်ႇ လႄႈ လၢၼ်ယိင်းမၼ်း 1941

ၸၼ်ႉၵၢၼ် ပုၼ်ႈၽွၼ်း

• 1899 တူဝ်းၵျူဝ်ႇ လႆႈၶိုၼ်ႈႁူင်းႁဵၼ်းၽူႈမီးၸၼ်ႉသိုၵ်း။ လႆႈထိ(10) ၼႂ်းလုၵ်ႈႁဵၼ်း (363)ၵေႃႉသေ လူင်းမႃး။ March 1905 ၶိုၼ်ႈပဵၼ် ၸၼ်ႉၶုၼ်ႁၢၼ်။
• 1918-1919 လႆႈၶဝ်ႈႁူမ်ႈတိုၵ်း ရႃးသျုး ၸူဝ်ႈၶၢဝ်း။
• 1919-1922 လႆႈပဵၼ်ၽွင်းၶဵဝ်သိုၵ်း ၵႂႃႇယူႇမိူင်းၵျုႇမၼီႇ။ ၼႂ်း(19) ပၢၵ်ႇပီမိူင်းၼၼ်ႉ ၵျုႇမၼီႇ သွၼ်ပိုၵ်ႉသိုၵ်းပၼ် ၵျပၢၼ်ႇ။ ၵျုႇမၼီႇၶဝ် ပူၵ်းပွင်ၵၢၼ်သိုၵ်းၸွႆႈသေ ႁူမ်ႇငမ်း ၼိူဝ်ၵျပၢၼ်ႇယူႇၼၼ်ႉ တူဝ်းၵျူဝ်ႇ ဢမ်ႇႁၼ်လီ။ 1920 ပၢႆမႃးၼၼ်ႉ ၵျုႇမၼီႇႁၢင်ႈႁႅၼ်း တႃႇတေပႄႉသိုၵ်းမိူဝ်းၼႃႈလႄႈ သၢင်ႈႁႅင်းသိုၵ်းၶဝ် ႁႂ်ႈၵႅၼ်ႇၶႅင် ႁဵတ်းပဵၼ်တပ်ႉသိုၵ်းၵႅတ်ႇၶႄ ဝၢၼ်ႈမိူင်း။ လွင်ႈၼၼ်ႉ ပဵၼ်လွင်ႈတူဝ်းၵျူဝ်ႇ ၶႂ်ႈယိူင်ႈ သၢင်ႈတပ်ႉသိုၵ်း ၵႅတ်ႇၶႄၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈမႃး ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
1922 တူဝ်းၵျူဝ်ႇ မိူဝ်းၶိုၼ်းၵျပၢၼ်ႇယဝ်ႉ ၵႂႃႇဢမေႇရိၵၼ်ႇ။ ၶီႇလူတ်ႉၾႆးလတ်းမိူင်း။ မၼ်းယၢမ်ႈၽႅဝ် မိူင်းဢမေႇရိၵၼ်ႇ ပွၵ်ႈၼၼ်ႉၵူၺ်း။ လႆႈႁၼ်ဢမေႇရိၵၼ်ႇ ပဵၼ်ၵူၼ်းဢူၼ်ႈဢွၼ်ႇသေ သူင်မိုတ်ႈၶူဝ်းၶွင်လႄႈ ဝူၼ်ႉတႃႇႁႃငိုၼ်းယဝ်ႉ ၸွမ်းတင်းမူၼ်ႈၵျေႃႇ ဢၼ်ၵဝ်းမႄႈယိင်း၊ ၵိၼ်လဝ်ႈ၊ ၵႃႈၸွမ်းပၢင်မူၼ်ႈသိူဝ်း ၵၢင်ၶမ်ႈၵၢင်ၶိုၼ်း။
1924 တူဝ်းၵျူဝ်ႇ ဢမ်ႇႁၢၼ်ႉၸႂ် ၼိူဝ် “ပၵ်းပိူင်ၵုမ်းၵူၼ်းၶဝ်ႈမိူင်း” ဢၼ ဢမေႇရိၵၼ်ႇ ႁၢမ်ႈၵူၼ်းဢေးသျုး ၶဝ်ႈမိူင်းဢမေႇရိၵၼ်ႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၵူၼ်းဢေးသျုးၼၼ်ႉ ၵႅၼ်ႇၶႅင်၊ ၵႆႉႁဵတ်းၵၢၼ်လႄႈ ၵူဝ်ပႄႉပုၼ်ႈၶဝ်ၼႆသေ ႁၢမ်ႈၶဝ်ႈမိူင်းၶဝ် ၼႆယဝ်ႉ။ တူဝ်းၵျူဝ်ႇၸဵပ်းၸႂ်ၼႅၼ်ႇသေ တႅမ်ႈလွင်ႈ ၵူၼ်းၼိူဝ်ႉၶၢဝ် ၼင်ႇဢမေႇရိၵၼ်ႇၼၼ်ႉ တိုၼ်းဢမ်ႇယွမ်းႁပ်ႉ ၵူၼ်းဢေးသျုး မီးၸၼ်ႉပဵင်းၶဝ်။ “ပၵ်းပိူင်ၵုမ်းၵူၼ်းၶဝ်ႈမိူင်း” ၼၼ်ႉ ပဵၼ် သၢၵ်ႈသေႇၼႄဝႃႈ ဢဵၼ်ႁႅင်းၶိူင်ႇၶမ်ႉၵႅၼ်ႇၶႅင် ၸင်ႇတေၸၢင်ႈႁဵတ်းလႆႈ ဢၼ်ၶႂ်ႈႁဵတ်း ၼႆၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၵျပၢၼ်ႇၵေႃႈ တႃႇတေသိုပ်ႇၸုၵ်းမၼ်ႈလႆႈ ၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉလူင်ၼႆႉၼၼ်ႉ လူဝ်ႇလႆႈမီးဢဵၼ်ႁႅင်းၶိူင်ႇၶမ်ႉယဝ်ႉ ဝႃႈၼႆ။
ပီ 1928 လႆႈၶိုၼ်ႈပဵၼ် ၽူႈၵွၼ်းႁွင်ႈၵၢၼ် ၵၢၼ်မိူင်းတပ်ႉသိုၵ်းလႄႈ လႆႈၵွၼ်းတပ်ႉလိၼ်မၢႆ(8) (8th Infantry Regiment)။ ပဵၼ်ၽွင်းမိူဝ်ႈ ၵၢၼ်မိူင်းတူၵ်းတႅမ်ႇ၊ ငိုၼ်းလိူၼ်ဢေႇလႄႈၽူႈ မီးၸၼ်ႉဢိၵ်ႇၵူၼ်းသိုၵ်း ယၢပ်ႇၽိုတ်ႇမိူၼ်ၵၼ်မူတ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
August 1934 တူဝ်းၵျူဝ်ႇ ၶိုၼ်ႈပဵၼ်ၽူႈၵွၼ်းတပ်ႉၸုမ်း (24) ၼႂ်း တပ်ႉလိၼ် ၵျပၢၼ်ႇ။
ပီ 1934 ၶိုၼ်ႈပဵၼ် ၸွမ်ႁၢၼ်သေ ပဵၼ်ၽူႈပွင်ၵၢၼ် ယိပ်းၵုမ်းပိုၼ်းသုၼ်ႇတူဝ်သိုၵ်း ၼႂ်းတပ်ႉသိုၵ်း။ မိူဝ်ႈၽွင်းၼၼ်ႉ တႅမ်ႈလိၵ်ႈၵၢၼ်မိူင်း၊ ၵၢၼ်ပၢႆးဝူၼ်ႉ ႁႂ်ႈမီးၸိုင်ႈမိူင်း ၵႅၼ်ႇၶႅင် ၵႅတ်ႇၶႄၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈ။ တႅမ်ႈသွႆႉလိၵ်ႈ လွင်ႈၼမ်ႉၸႂ် ၿူႇသျီႇၻူဝ်ႇ(Bushido) ဢၼ်ၶတ်းၵၼ် တင်းပၢႆးဝူၼ်ႉ ဢင်းၵိတ်ႉ၊ ပႅင်ႇသဵတ်ႈ၊ ဢမေႇရိၵၼ်ႇ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
September 1935 ၶိုၼ်ႈပဵၼ် ၽူႈၵွၼ်းၽၢႆႇၵူတ်ႇထတ်း ၼႂ်းတပ်ႉၵႂၢၼ်းတုင်း (Kwangtung Army) ၊ မၢၼ်ႇၶျူးရီးယႃး(Manchuria)။
ပီ 1937 လႆႈပဵၼ် ၵႅမ်ၽူႈပွင်ၵၢၼ် တပ်ႉၵႂၢၼ်းတုင်း။ ၸိသင်ႇႁႂ်ႈတိုၵ်း တႄႇဢဝ်မၢၼ်ႇၶျူးရီးယႃး ၶိုၼ်ႈထိုင် မုၼ်ႇၵူဝ်းရီးယႃး (Mongolia)။ ၸိသင်ႇတိုၵ်းမိူင်းၶႄႇ ပွတ်းႁွင်ႇ(North China)။
1938 May လႆႈၶၢမ်ႇႁွင်ႉမိူဝ်းၶိုၼ်း မိူင်းၵျပၢၼ်ႇ။ ပဵၼ်ၵႅမ်ၽွင်းလူင်သိုၵ်း (Vice minister of War) ၽၢႆႇတႂ်ႈၽွင်းလူင် ဢီႇတႃႇၵႃႇၵီႇ (Itagaki)။
Dec 1938-1940 ပဵၼ် ၽူႈၵုမ်းထိင်းထတ်းသၢင်ႈ တပ်ႉႁိူၼ်းမိၼ် (Inpector general of Army Aviation)။
ပီ 1940 ပဵၼ် ၽွင်းလူင်သိုၵ်း(Minister of War)။

Hideki Tojo posing

October 1941 ပဵၼ် ၸွမ်ၽွင်းလူင်(prime minister) မိူင်းၵျပၢၼ်ႇ။
18.7.1944 လႆႈၶၢမ်ႇပူတ်းလူင်းၸၼ်ႉ ၸွမ်ၽွင်းလူင်။ 11.9.1945 သိုၵ်း ဢမေႇရိၵၼ်ႇၵႂႃႇ ၺွပ်းတူဝ်းၵျူဝ်ႇ တီႈႁိူၼ်းမၼ်း။ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ တူဝ်းၵျူဝ်ႇ ဢၢၼ်းၶႃႈတူဝ်တၢႆၶိုၼ်းလႄႈ ဢဝ်ၵွင်ႈပွတ်း ၸမ်ႈယိုဝ်း တီႈႁူဝ်ၸႂ်တူဝ်ၵဝ်ႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ သိတ်ႈႁူဝ်ၸႂ်ၵႂႃႇလႄႈ ဢမ်ႇတၢႆ။ မၼ်းယွၼ်းႁႂ်ႈပွႆႇတၢႆ။ မေႃယႃသိုၵ်းဢမေႇရိၵၼ်ႇ ဢၼ်ပႃးမႃးၸွမ်းၼၼ်ႉ တဵၵ်းႁိမ်ယႃလႄႈ ၶႅၼ်းၶိုၼ်းသေ လႆႈၶၢမ်ႇတၢင်ႇလုမ်းတြႃးတတ်းသိၼ် ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

တင်းသူင်ယၢမ်ႈ

တူဝ်းၵျူဝ်ႇ လၢတ်ႈဝႃႈ “ဝႃႇသၼႃႇၵဝ် မီးဢၼ်ႁဵတ်းၵၢၼ်ၵူၺ်း” ၼႆတႃႇသေႇ။ ဢဝ်ၵၢၼ်တီႈလုမ်း မိူဝ်းႁဵတ်း တီႈႁိူၼ်းတေႃႇလိုၵ်း။ မၼ်း ဢမ်ႇတၼ်းသင်ႇသွၼ်လုမ်းလႃး လုၵ်ႈ။ ႁႂ်ႈမေးၼၢင်း ဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်းလူလႄ လုမ်းလႃးလုၵ်ႈ။ ႁႂ်ႈႁူႉပုၼ်ႈၽွၼ်း ၽူဝ်လႄႈမေး။ တူဝ်းၵျူဝ်ႇပဵၼ် ၵူၼ်းႁၢဝ်ႈ၊ ၵႅၼ်ႇၶႅင်၊ လိူတ်ႈယဵၼ်၊ ဢမ်ႇမေႃႁူၼ်ႉၶူဝ်မူၼ်ႈသိူဝ်းၼႆ တူၺ်းႁၢင်ႈၽၢင်ၼႃႈတႃၵေႃႈ ႁူႉလႆႈၵမ်းလဵဝ်။ ၽူႈမီးၸၼ်ႉၵျပၢၼ်ႇ ပၢၼ်ၼၼ်ႉ မိူၼ်ၵၼ်မူတ်းယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈႁဵတ်းၵၢၼ် ဢမ်ႇတဵမ်ထူၼ်ႈ ၼင်ႇၶေႃႈၸိသင်ႇၸိုင် တူဝ်းၵျူဝ်ႇ ၵႆႉတူပ်းၼႃႈလုၵ်ႈၼွင်ႉ။ မၼ်းဝႃႈ “တူပ်းၼႃႈ ပွင်ႇဝႃႈပိုၵ်ႉၽိုၵ်းသင်ႇသွၼ်” ၼႆယဝ်ႉ။
တူဝ်းၵျူဝ်ႇ ပဵၼ် ၵူၼ်းၵႆႉႁဵတ်းၵၢၼ်၊ ၵၢၼ်တီႈလုမ်း ဢမ်ႇယဝ်ႉၼၼ်ႉ ဢဝ်မႃးသိုပ်ႇႁဵတ်း တီႈႁိူၼ်းတေႃႇထိုင်လိုၵ်း။ လိူဝ်သေၶၢဝ်းၼွၼ်း ဢမ်ႇလိုဝ်ႈဢမ်ႇသဝ်း။ မိူဝ်ႈလႆႈၺႃးပူတ်းပႅတ်ႈၼၼ်ႉ ဢမ်ႇႁူႉဝႃႈ တေလႆႈႁဵတ်းသင်လႄႈ ယူႇယၢပ်ႇတႄႉတႄႉၼႆယဝ်ႉ။ ပႂ်ႉထွမ်ႇၶၢဝ်ႇ၊ ဢၢၼ်ႇၽိုၼ်ၶၢဝ်ႇ၊ ပႂ်ႉ ဢုပ်ႇဢူၺ်းၵေႃႉ ၸိူဝ်းမႃးသူႇၸႂ်းသေ လဵပ်ႈႁဵၼ်း လွင်ႈၵၢၼ်ဝၢၼ်ႈမိူင်းယူႇ တႃႇသေႇ။ မၼ်းၵႆႉသပ်းလႅင်းၼႄဝႃႈ ဢႃႇၼႃႇၼႆၼၼ်ႉ မိူၼ်ဢႅပ်ႇၸမ်ႈ။ ၸၢင်ႈတေလႆႈႁၼ် ငဝ်းတူဝ်ၵဝ်ႇၶိုၼ်း ၼႆယဝ်ႉ။
တူဝ်းၵျူဝ်ႇ သင်ႇသွၼ်လုၵ်ႈၼွင်ႉ ႁႂ်ႈမေႃဢွမ်ႈဢႅင်းပႅင်းၸၢႆႇ။ သင်ႇသွၼ် ၽူႈမီးၸၼ်ႉဝႃႈ “ၽူႈမီးၸၼ်ႉ တေလႆႈပဵၼ် ဢူႈလေႃးမႄႈ ၵူၼ်းသိုၵ်း ၼႂ်းတပ်ႉလုၵ်ႈလဵဝ်ၵၼ်။ ၽူႈမီးၸၼ်ႉ ၵႂႃႇၵူႈငိုၼ်း ပိူၼ်ႈတေယုမ်ႇယမ်သေ ပၼ်ၵူႈယိမ်ၵေႃႈယႃႇ ၵူၼ်းသိုၵ်းၵႂႃႇၵူႈၼႆတႄႉ ၽႂ်ၵေႃႈတေဢမ်ႇယုမ်ႇသေ ပၼ်ၶဝ်ၵူႈ။ ယွၼ်ႉၼၼ် ၽူႈမီးၸၼ်ႉ တေလႆႈၸွႆႈထႅမ် ၵႄႈလိတ်ႈ တင်းယၢပ်ႇၽိုတ်ႇ ၵူၼ်းသိုၵ်းပၼ်” ၼႆယဝ်ႉ။
ၼင်ႇႁိုဝ် ၽူႈမီးၸၼ်ႉၶဝ် တေၸၢင်ႈၸွႆႈထႅမ် လုၵ်ႈၼွင်ႉလႆႈၼၼ်ႉၵေႃႈ ႁႃငိုၼ်းၵူႈယိမ်ပၼ်။ မၼ်းသင်ႇသွၼ်ဝႃႈ “ယႃႇသၢင်ႈ တင်းမူၼ်ႈၵျေႃႇ။ ယႃႇႁႂ်ႈဢၵျၢင်ႉလူႉ မိူၼ်ဢမေႇရိၵၼ်ႇ” ၼႆတႃႇသေႇ။
တူဝ်းၵျူဝ်ႇ ၵႆႉၵႂႃႇလႄႇႁိူၼ်းလုၵ်ႈၼွင်ႉသေ ၵႄႈလိတ်ႈတင်းယၢပ်ႇၽိုတ်ႇ သုၼ်ႇတူဝ်လုၵ်ႈတပ်ႉတႃႇသေႇ။ မိူဝ်ႈလုၵ်ႈၼွင်ႉ ယၢပ်ႇၽိုတ်ႇလႄႈ မႃးႁႃၼၼ်ႉၵေႃႈ ၼႃႈႁိူၼ်းမၼ်း ယင်းဢမ်ႇမီးတႃႇၸႂ်ႉယူႇၵေႃႈယႃႇ ဢမ်ႇတွၼ်ႉ ထဵင်တင်းယၢပ်ႇၽိုတ်ႇ လုၵ်ႈၼွင်ႉသေပွၵ်ႈ။ ဢမ်ႇမီးၵေႃႈ ၸႂ်ႉမေးၼၢင်း လၵ်ႉဢွၵ်ႇၵႂႃႇႁႃၵူႈငိုၼ်းပိူၼ်ႈ မႃးပၼ်ယဝ်ႉ ပၼ်ႁႅင်းၸႂ်ထႅင်ႈဝႃႈ “ယႃႇမႆႈၸႂ်သင်၊ ဢမ်ႇမီး မႃးႁႃထႅင်ႈ” ၼႆလူးၵွၼ်ႇ။ မိူဝ်ႈမေးၼၢင်း ထၢမ်ဝႃႈ“ႁဝ်း ယင်းဢမ်ႇမီး တႃႇၵိၼ်ၸၢႆႇ။ သူဝႃႈၼၼ် ႁင်းလုၵ်ႈၼွင်ႉႁဵတ်းသင်” ၼႆလႄႈ တွပ်ႇဝႃႈ “ၼႂ်းတပ်ႉသိုၵ်းၼႆၼၼ်ႉ ၽူႈယႂ်ႇၵူၼ်းလူင်၊ ၽူႈမီးၸၼ်ႉ ၽၢႆႇၼိူဝ်ၶဝ် ပဵၼ်ဢူႈမႄႈၶဝ်ဢိူဝ်ႈ။ မီးတင်းယၢပ်ႇၽိုတ်ႇလႄႈ ဢမ်ႇမႃးႁႃ ဢူႈမႄႈ ၶဝ်တေၵႂႃႇႁႃၽႂ်” ၼႆၶိုၼ်းယဝ်ႉ။

ႁီႇၻေးၶိတူဝ်းၵျူဝ်ႇ ၼုင်ႈၶူဝ်းသိုၵ်း

ၼမ်ႉၸႂ်ၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈ

တူဝ်းၵျူဝ်ႇ ဢမ်ႇမိူၼ် ၽူႈမီးၸၼ်ႉတၢင်ႇၵေႃႉ။ မၼ်းဢမ်ႇၵျိူၵ်ႈလွင်ႈ ၾိင်ႈထုင်းမိူင်းတူၵ်း မႃးႁူမ်ႇငမ်းၼိူဝ်ၵျပၢၼ်ႇ။ မိူၼ်ၼင်ႇ ၵူၼ်းမိူင်းတူၵ်း ၵႆႉလၢတ်ႈလိူင်းၸိူင်း ၵႂၢမ်းတႂ်ႈသိၼ်ႈတႂ်ႈသိူဝ်ႈသေ လူလၢႆၵျပၢၼ်ႇၼၼ်ႉၵေႃႈ မၼ်းၸၢၼ်ႈတႄႉတႄႉ။ မၼ်းၵႆႉႁိၼႄး လွင်ႈၾိင်ႈမိူင်းတူၵ်း ၸိုမ်းၶဝ်ႈမႃး ၼႂ်းၵျပၢၼ်ႇ။ မိူၼ်ၼင်ႇ ၸၢႆးယိင်းၵွတ်ႇၼူမ်သူင်ႇသင်ႇၵၼ် ၸိူဝ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ ဢမ်ႇထုၵ်ႇလီယိူင်ႈ။ တႃႇတေသိုပ်ႇသိမ်းပႅင်း ၾိင်ႈထုင်း လိၵ်ႈလၢႆးၵႂၢမ်းလၢတ်ႈၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၵၢၼ်ဢၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ တေလႆႈဝႆႉ ၵႃႈၶၼ်ယႂ်ႇလူင်သေ ႁဵတ်းသၢင်ႈၼႆယဝ်ႉ။
တူဝ်းၵျူဝ်ႇ တႅမ်ႈသွႆႉလိၵ်ႈ ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈ လွင်ႈၵျပၢၼ်ႇၶဝ် တေလႆႈသၢင်ႈႁႅင်း ၶိူင်ႇၶမ်ႉသေ ပဵၼ်မိူင်းၵႅတ်ႇၶႄတူဝ်ၵဝ်ႇလႆႈၼၼ်ႉ သႂ်ႇၼႂ်းပပ်ႉ “လူဝ်ႇၼႅတ်ႈ တႃႇၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈၼႅၼ်ႇယဝ်ႉ” (Hijōji kokumin zenshū) ၼႆ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တပ်ႉသိုၵ်းၶဝ် ဢိတ်ႇဢွၵ်ႇပပ်ႉၼၼ်ႉမိူဝ်ႈ March 1934။ ၼႂ်းသွႆႉလိၵ်ႈမၼ်းၼၼ်ႉ ႁီႇၻေးၶိ တႅမ်ႈဝႆႉဝႃႈ သိုၵ်းဢၼ်တေၵႅတ်ႇၶႄ ၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈၼၼ်ႉ တေၸၢင်ႈၶႂၢၵ်ႈၵႂၢင်ႈ ၵႂႃႇလႆႈ ၵူႈတီႈတီႈယူႇ။ လူဝ်ႇလႆႈ မီးဝၢၼ်ႈမိူင်း ဢၼ်ၵုမ်းၵမ်လႆႈ မၼ်ႈမၼ်ႈၵႅၼ်ႇၵႅၼ်ႇ။ ၵူႈတွၼ်ႈတွၼ်ႈ တႃႇၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈၼၼ်ႉ မီးၼႂ်းၵၢၼ်မိူင်း၊ တူင်ႇဝူင်းၵူၼ်းလႄႈ ပၢႆးမၢၵ်ႈမီးယဝ်ႉ။ တူဝ်းၵျူဝ်ႇ သၢၼ်ၶတ်းလွင်ႈ ဢင်းၵိတ်ႉ ပႅင်ႇသဵတ်ႈ ဢမေႇရိ ၵၼ်ႇၶဝ် ႁၢင်ႈသိုၵ်းပၢႆးဝူၼ်ႉသေ ႁမ်းၵျပၢၼ်ႇမႃး ၸဵမ်မိူဝ်ႈ 1919 ။
တူဝ်းၵျူဝ်ႇ ၶွတ်ႇယွတ်ႈလိၵ်ႈမၼ်းၼၼ်ႉဝႃႈ ၵျပၢၼ်ႇတေလႆႈ ၵႅၼ်ႇၶႅင် မၼ်ႈၵိုမ်းသေ ၸုၵ်းသုင်သုင်သိုဝ်ႈသိုဝ်ႈ။ တေလႆႈၽႄႈတိူၼ်း ဢၵျၢင်ႉ တင်းၵမ်လီ တင်းႁဵတ်းသၢင်ႈလီ ၵျပၢၼ်ႇၼၼ်ႉ ၸူးလုမ်ႈၾႃႉ။ ပၢင်တိုၵ်း ၾိင်ႈထုင်းလႄႈ ပၢင်တိုၵ်းပၢႆးဝူၼ်ႉၵေႃႈ ပဵၼ်လွၵ်းလၢႆးၶႂၢၵ်ႈမိူင်းသေ ၶဝ်ႈမႃးၼႂ်းၵျပၢၼ်ႇႁဝ်းဝႆႉယူႇ ၵူႈၶၢဝ်းယၢမ်း ၼႆယဝ်ႉ။
ၼႂ်းပပ်ႉၼၼ်ႉ ၽူႈမီးၸၼ်ႉ(15)ၵေႃႉ ဢွၼ်ၵၼ် တႅမ်ႈလွင်ႈပဵၼ်သိုၵ်း တိုၵ်းၵၼ်တင်းရႃးသျုး 1904-05 ၼၼ်ႉ ယွၼ်ႉၿူႇသျီႇၻူဝ်ႇ (Bushido) ပၼ်ဢဵၼ်ႁႅင်းႁဝ်း တဵမ်ထူၼ်ႈလႄႈ ၵျပၢၼ်ႇဢမ်ႇၵူဝ်တၢႆ။ ဢမ်ႇမိူၼ် ရႃးသျုး ၶႂ်ႈသိုပ်ႇမီးသၢႆၸႂ်သေတႃႉ တႃႇတေပႄႉသိုၵ်းထႅင်ႈ မိူဝ်းၼႃႈၼၼ်ႉ ဢမ်ႇႁူႉဝႃႈလူဝ်ႇသင်။ တေလႆႈဢဝ် ၵျပၢၼ်ႇလႄႈ ရႃးသျုးၼၼ်ႉ ႁဵတ်းပိူင်တႅၵ်ႈသေ သၢင်ႈႁႅင်း ႁႂ်ႈၵႅၼ်ႇၶႅင်ပဵၼ်မႃး မိူင်းၵႅတ်ႇၶႄၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈယဝ်ႉ။
တူဝ်းၵျူဝ်ႇ ၶတ်းၸႂ်ႁၢပ်ႇထၢမ်း ၼႃႈၵၢၼ်ပုၼ်ႈၽွၼ်းတဵမ်ထူၼ်ႈမႃး တႃႇသေႇလႄႈ လႆႈၶၢမ်ႇယုၵ်ႉ ယွင်ႈၶိုၼ်ႈၸၼ်ႉသုင်မႃး။ မေႃၸွႆႈထႅမ် တၢင်းယၢပ်ႇၽိုတ်ႇ လုၵ်ႈၼွင်ႉလႄႈ မီးၵူၼ်းႁၵ်ႉ၊ ၵူၼ်းၵမ်ႉထႅမ်ၼမ်သေ လႆႈပဵၼ်မႃး ၽူႈမီးဢေႃးၸႃႇဢႃႇၼႃႇ ၼိူဝ်တပ်ႉ ၼိူဝ်ၵူၼ်းမိူင်း ၵေႃႉၼိုင်ႈမႃး ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

တူဝ်းၵျူဝ်ႇ ၵႂႃႇမိူင်းၶႄႇ ၼၢၼ်ႇၵိၼ်း 1942 汪精卫见东条英机

ၼိူဝ်လုမ်းတြုး

တူဝ်းၵျူဝ်ႇ လႆႈၶၢမ်ႇ လုမ်းတြႃးဢၼ်ၽၢႆႇပႄႉသိုၵ်း ၵူႈမိူင်းမိူင်းႁူမ်ႈပႃး (International Military Tribunal for the Far East) ၶွတ်ႇၽွတ်ႈဝႆႉ တႃႇတေတတ်းသိၼ် ၼိူဝ်မိူင်းဝၼ်းဢွၵ်ႇၼၼ်ႉ တတ်းသိၼ်ပၼ်ယဝ်ႉ။
ၽၢႆႇလုမ်းတြုး တၢင်ႇတၢင်းၽိတ်းဝႃႈ “တူဝ်းၵျူဝ်ႇ ပဵၼ်ၵူၼ်းသူင်သိုၵ်း၊ မၵ်ႉလိူတ်ႈ၊ မီးၸႂ်တႃႉသိုၵ်းလႄႈ လႆႈပဵၼ်သိုၵ်းမႃး။ ယွၼ်ႉသိုၵ်းလႄႈ ၵူၼ်း သၢမ်လၢၼ်ႉ ထိုင် သိပ်းသီႇလၢၼ်ႉ (3,000,000-14,000,000) လႆႈတၢႆ ႁၢႆ၊ ႁၵ်းၵႅင်ႉ၊ ၶုၵ်ႉႁၢၼ်ႈပုတ်းၶၢတ်ႇ(တုၵ်ႉၶိတ)ၵႂႃႇ။ ၸိူဝ်းလႆႈတုၵ်ႉယၢၵ်ႈ ၶၢၼ်ၸႂ် ယွၼ်ႉတၢမ်ႇသိုၵ်းၵေႃႈ မီးထႅင်ႈတင်းၼမ်” ၼႆယဝ်ႉ။
ႁီႇၻေးၶိတူဝ်းၵျူဝ်ႇ တွပ်ႇဝႃႈ “ၸွမ်းၼင်ႇ ပိူင်ပဵၼ်တႄႉ ၽႂ်ပဵၼ်ၽူႈၼၢမ်းၵေႃႈ ႁူႉၵႃႈတေလႆႈဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်းယဝ်ႉ။ ၵဝ်ပဵၼ် ၽူႈဢွၼ်ႁူဝ်လႄႈ ၵဝ်တိုၼ်းတေႁပ်ႉဢဝ် ပုၼ်ႈၽွၼ်းတင်းမူတ်းယူႇ။
ယွၼ်ႉၵဝ်သုမ်းသိုၵ်းလႄႈ ၵဝ်ၸင်ႇလႆႈမႃးၶၢမ်ႇတႅပ်းတတ်းတြုး တီႈၼႆႈ ယူႇဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉပၼ်သုၼ်ႇလၢတ်ႈလႄႈ ၵဝ်တေလၢတ်ႈ ၼႄသိုဝ်ႈသိုဝ်ႈ။ ၵဝ်ပဵၼ်ၽၢႆႇသုမ်းသိုၵ်း ဢၼ်လႆႈမႃးၶၢမ်ႇ တတ်းသိၼ် ၽၢႆႇၼႃႈၶဝ် ၸိူဝ်းပႄႉသိုၵ်းယူႇၼႆႉလႄႈ ဢႃႇၼႃႇပၼ် ဢၼ်ပၼ် လွင်ႈတၢႆလွင်ႈလိပ်းလႆႈၼၼ်ႉ ၸၢင်ႈမီး လွင်ႈၸွမ်းၽၢႆႇ။ ၵဝ်တေလၢတ်ႈၸွမ်း ပိူင် ဢၼ်လႆႈပဵၼ်မႃး။ ဢၼ်ၽိတ်းၵေႃႈ ႁႂ်ႈႁပ်ႉဝႃႈၽိတ်း။ ဢၼ်ထုၵ်ႇၵေႃႈ ႁႂ်ႈဝႃႈထုၵ်ႇသေ ဢွၼ်ၵၼ်ဢဝ်ပဵၼ်တွၼ်ႈသွၼ် တႃႇႁႂ်ႈလုမ်ႈၾႃႉ ၵတ်းယဵၼ်ၵႂႃႇထႅင်ႈ မိူဝ်းၼႃႈသေၵမ်း။ ၸပ်းၽၢႆႇၼႆၼၼ်ႉ ၸၢင်ႈၽိတ်းပိူင်ႈ ယၢၼ်ၵႆတင်းၶေႃႈထုၵ်ႇမႅၼ်ႈသေ ၸၢင်ႈဢဝ်ၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈဝၢၼ်ႈမိူင်း ထူပ်းၽေးလႄႈ ၶႅၼ်းတေႃႈငိူင်ႉဝႄႈ လွင်ႈၸပ်းၽၢႆႇသေၵမ်း။
ၵဝ်ဢမ်ႇႁွင်ႉသၢၵ်ႈသေႇ မႃးၵမ်ႉထႅမ်ၵဝ်။ ၵဝ်လႆႈဢွၼ် မိူင်းၵျပၢၼ်ႇ ၶဝ်ႈတိုၵ်းၼႂ်းသိုၵ်းလူင်ပွၵ်ႈၼႆႉၼၼ်ႉ ၵဝ်တေဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်း လုမ်းလုမ်း။ ဢၼ်ဝႃႈ ပဵၼ်ၸုမ်းႁၢႆႉသေ ႁဵတ်းၽိတ်းၼိူဝ်ပိူင်သိုၵ်းၼႆၼၼ်ႉ ဢမ်ႇမႅၼ်ႈ။ ၵဝ်ဢမ်ႇႁပ်ႉဢဝ် တၢင်းၽိတ်း ဢၼ်ၼၼ်ႉလႆႈ။
ၵျပၢၼ်ႇလႆႈၶဝ်ႈပႃး ၼႂ်းသိုၵ်းမႃးၼၼ်ႉၵေႃႈ ယွၼ်ႉဢင်းၵိတ်ႉလႄႈဢမေႇရိၵၼ်ႇ ႁဵတ်းသိုၵ်းယဵၼ် မိပ်ႇငႅၼ်းႁဝ်းမႃး ၸဵမ်မိူဝ်ႈ 1931 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ထိုင်မႃး 1941 မိပ်ႇငႅၼ်းတေႃႇထိုင် လွင်ႈတၢႆလွင်ႈလိပ်း ဝၢၼ်ႈမိူင်းႁဝ်းမႃးလႄႈ ၸင်ႇလႆႈဢဝ်လၢႆးသိုၵ်း တိုၵ်းၶိုၼ်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ႁႂ်ႈထွၼ်တပ်ႉႁဝ်း ဢွၵ်ႇမိူင်းၶႄႇၼႆၼၼ်ႉ မိူၼ်ၸႂ်ႉႁဝ်း ပွႆႇပႅတ်ႈၽွၼ်း လီလူင် ဢၼ်လႆႈသဵင်ႈဢဵၼ်ႁႅင်းသေ တိုၵ်းတေႃးသၢၼ်ၶတ်း ၶွမ်ႇမိဝ်ႇၼိတ်ႉမႃး တႃႇၶၢဝ်းတၢင်း(10) ပီ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ၵျပၢၼ်ႇႁဝ်း ဢမ်ႇမီး ပေႃႇလသီႇၶႂၢၵ်ႈမိူင်းသေ ဢၢၼ်းဢဝ်ၼမ်ႉတွၼ်း ၼိူဝ်မိူင်းလႂ်။ ႁဝ်းဢမ်ႇမီး လွင်ႈဢဵၼ်းဢၢၼ်း လၵ်ႉလွမ်တိုၵ်း။ ၶေႃႈပိုၼ်ၽၢဝ်ႇသိုၵ်း ဢမ်ႇတၼ်းထိုင်သေ လႆႈတိုၵ်း တႃႈႁိူဝ်းပူးလႄးၼၼ်ႉတႄႉ ပဵၼ်တၢင်းၽိတ်းႁဝ်းလႄႈ ယွၼ်းတွင်းပၢၼ်ႇသူ။ လွင်ႈဝႃႈ တဵၵ်းတဵင်ၶႃငႅၼ်း ၶႃႈသိုၵ်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ ယွၼ်ႉၵဝ် ပဵၼ်ၽူႈၼၢမ်းလႄႈ မီးပုၼ်းၽွၼ်းယူႇ ပွတ်းဢွၼ်ႇတွၼ်ႈၼိုင်ႈသေတႃႉ ဢမ်ႇၸႂ်ႈပုၼ်ႈၽွၼ်းၵဝ် တင်းမူတ်း။ ၵဝ်ဢမ်ႇမီးပိူင်ၸိသင်ႇ ႁႂ်ႈတဵၵ်းတဵင်ၶႃငႅၼ်းၶႃႈသိုၵ်း။ ယွၼ်ႉၵၢၼ်တေႃႉသူင်ႇ ဢမ်ႇၶိုတ်းတၼ်း၊ ယွၼ်ႉႁိူဝ်းမိၼ်ၽူႈၶဵၼ် ပွႆႇမၢၵ်ႇယႃႉတၢင်းလႄႈ ၶဝ်ႈၼမ်ႉ၊ ယႃႈယႃ၊ ၶိူင်ႈၸႂ်ႉ ၵူႈပိူင်ဢမ်ႇထိုင်လႄႈ ၶႃႈသိုၵ်း ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ၸပ်းၶႆႈၸပ်းၼၢဝ်သေ လူႉတၢႆၵႂႃႇၵူၺ်း။ မိူဝ်ႈလႆႈႁပ်ႉႁူႉ ငဝ်းလၢႆးၶဝ်ၼၼ်ႉ တေလႆႈၵႄႈလိတ်ႈပၼ် ၼင်ႇႁိူဝ်ၼႆၵေႃႈ ၵဝ်ၸိသင်ႇယူႇ။ ပၼ်ဢႃႇၼႃႇ ၽူႈၵွၼ်းတပ်ႉ၊ ၽူႈမီးပုၼ်ႈၽွၼ်း ႁဵတ်းသၢင်ႈဝႆႉတဵမ်ထူၼ်ႈ ယူႇလႄႈ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၵေႃႈ ဢမ်ႇၸၢင်ႈၶဝ်ႈၸဵမ်ၸွမ်းလႆႈ ၵူႈတီႈ”

ႁီႇတေးၶိတူဝ်းၵျူဝ်ႇ ၵႂႃႇတူၺ်းတပ်ႉလူမ်း ၾိလိပ်ႉပိၼ်း (မၼီႇလႃႇ) Hideki Tojo lands in Manila

မိူင်းၵျပၢၼ်ႇႁဝ်း ပိၵ်ႉၽၵ်းတူမိူင်းသေ ယူႇသဝ်းမႃး။ ၵေႃႉမႃးၸႂ်ႉႁႂ်ႈႁဝ်း ပိုတ်ႇၽၵ်းတူၵေႃႈ ပဵၼ်သူ။ ၵေႃႉသွၼ်ပၼ် ႁႂ်ႈမိူင်းႁဝ်း ၶိုတ်းၵၢပ်ႈၶိုၼ်ႈယႂ်ႇၵေႃႈ ပဵၼ်သူ။ လွၵ်းလၢႆးၶႂၢၵ်ႈမိူင်းၵေႃႈ ႁဝ်းလႆႈႁဵၼ်းႁူႉမႃး တီႈမိူင်း ဝၼ်းတူၵ်းသူ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဢၼ်သူႁဵတ်းမႃးၸိူဝ်းၼၼ်ႉ သမ်ႉဝႃႈ ဢမ်ႇၽိတ်း။ ဢၼ်ႁဝ်းႁဵတ်း မိူဝ်ႈလဵဝ်ၼႆႉ သမ်ႉႁဵတ်းသင် ႁဵတ်းႁိုဝ်လႄႈ လႆႈပဵၼ်တင်းၽိတ်းယႂ်ႇလူင်မႃး။
ၵဝ် ႁပ်ႉဢဝ် ပုၼ်ႈၽွၼ်းတင်းမူတ်းယဝ်ႉလႄႈ ဢၼ်သူတေပၼ်တၢမ်ႇ ထႅင်ႈတၢင်ႇၵေႃႉၼၼ်ႉတႄႉ ၵဝ်ၸႂ်ဢမ်ႇလီၸွမ်း တႄႉတႄႉ။ ၶႂ်ႈယွၼ်းတွင်းပၢၼ်ႇ ၵူၼ်းမိူင်းၵျပၢၼ်ႇႁဝ်း ၵူႈၵေႃႉဝႃႈ ယွၼ်ႉႁဝ်းဢမ်ႇမီးၼမ်ႉၵတ်ႉ ပဵင်းပေႃးလႄႈ ၵဝ်ၶႃႈ လႆႈဢဝ်မိူင်းႁဝ်း သုမ်းသိုၵ်းမႃးၼၼ်ႉ ငိၼ်းၶေႃးၶူမ်သေ တွင်းပၢၼ်ႇယႂ်ႇယႂ်ႇၼမ်ၼမ်ယူႇ” ၼႆယဝ်ႉ။
ၶေႃႈတွပ်ႇၵႄႈမၼ်းၼၼ်ႉ ယိူင်းၸူး ၵူၼ်းၵျပၢၼ်ႇတင်းမူတ်း။ ၵူၼ်းမိူင်းၵျပၢၼ်ႇ ၸိူဝ်း ၸဝ်ႈၽူဝ် လုၵ်ႈလၢင်း ပီႈၼွင်ႉ တူၵ်းသုမ်း ၼႂ်းၼႃႈသိုၵ်း လႄႈ ဢမ်ႇပေႃးၸႂ် ၼိူဝ်တူဝ်းၵျူဝ်ႇယူႇၼၼ်ႉၵေႃႈ ႁႅင်းၸႂ် လီၶိုၼ်ႈမႃးၶိုၼ်းသေဝႃႈ “ၵမ်းၼႆႉတႄႉ ႁီႇၻေးၶိတူဝ်းၵျူဝ်ႇ ဢၼ်ယၢမ်ႈ ယူႇၼႂ်း ႁူဝ်ၸႂ်ႁဝ်းၼၼ်ႉ မႃးၸူးႁူဝ်ၸႂ်ႁဝ်းၶိုၼ်းယဝ်ႉ” ၼႆၵၼ်ၶိုၼ်း။ 12.11.1948 လုမ်းတြႃး တႅပ်းတတ်း မီးတၢင်းၽိတ်းၼႆသေ တူဝ်းၵျူဝ်ႇ လႄႈၽူႈၼၢမ်းသိုၵ်း ၵမ်ႈၽွင်ႈ လႆႈၶၢမ်ႇတႅပ်းတတ်း ပၼ်တၢမ်ႇတၢႆ။
23.12.1948 ၵၢင်ၼႂ်ၸဝ်ႉ ၶၢဝ်းယၢမ်း (1:30 am)မူင်း တူဝ်းၵျူဝ်ႇလႄႈ ၽူႈၼၢမ်းထႅင်ႈ (3)ၵေႃႉ လႆႈၶၢမ်ႇပၼ် တၢမ်ႇၽႅၼ်ၶေႃးတၢႆၵႂႃႇ တီႈၶွၵ်ႈသူႇၵႃႇမူဝ်ႇ(Sugamo Prison) ဝဵင်းတူဝ်ႇၵျူဝ်ႇ(Tokyo) ၼၼ်ႉ ယူႇယဝ်ႉ။

ၸုမ်းၵႅပ်ႉၿိၼႅတ်ႉ ၵျပၢၼ်ႇ Cabinet of Hideki Tojo 3

ၽဝ်ႇတဝ်ႈၶၢပ်ႈတူဝ် ႁီႇၻေးၶိတူဝ်းၵျူဝ်ႇ ၸႅၵ်ႇပဵၼ်သွင်ပုၼ်ႈ။ ပုၼ်ႈၼိုင်ႈ ဢဝ်ၵႂႃႇႁဵတ်းၶုမ်ဝႆႉ တီႈၵွင်းမူး ယႃႇၸူႇၵူႇၼီႇ (Yasukuni Shrine)။ ထႅင်ႈ ပုၼ်ႈၼိုင်ႈသမ်ႉ ဢဝ်ၵႂႃႇၽင် တီႈပႃႈၸႃႉ ၸူဝ်းသျိၵႃးယႃႉ (Zoshigaya cementry)။ တင်းသွင်တီႈ မီးၼႂ်းဝဵင်းတူဝ်ႇၵျူဝ်ႇ(Tokyo)။ ၶုမ်တီႈမၢႆတွင်း သမ်ႉ ၵေႃႇဝႆႉ တီႈဢိူင်ႇၼိသျိယူဝ်း(Nishio) ၸေႈတွၼ်ႈ ဢၢႆးၶျိ (Aichi ) ၼၼ်ႉယူႇယဝ်ႉ။
ယွၼ်ႉသိုၵ်းလုမ်ႈၾႃႉပွၵ်ႈသွင်ၼႆႉသေ ၵျပၢၼ်ႇၸိူဝ်းမီးပုၼ်ႈၽွၼ်းလႄႈ လႆႈၶၢမ်ႇလုမ်းတြုး ပၼ်တၢမ်ႇၵႂုႇၼၼ်ႉၸိုင် မီးယူႇ

• လႆႈၶၢမ်ႇ တၢင်ႇလုမ်းတြႃး (5,600) ၵေႃႉ။
• လႆႈၶၢမ်ႇ တႅပ်းတတ်းပၼ်တၢမ်ႇ (4,400)ၵေႃႉ။
• လႆႈၶၢမ်ႇ ပၼ်တၢမ်ႇတၢႆ( 1,000)ၵေႃႉ ၼႆယဝ်ႉ။

သင်တေၶႆႈလွင်ႈတူဝ်းၵျူဝ်ႇ တေလႆႈႁူႉလွင်ႈမိူင်းၵျပၢၼ်ႇလႄႈ ၵူၼ်းမိူင်းၵျပၢၼ်ႇထႅင်ႈလႄႈ တေသပ်းလႅင်းၼႄပႃး လွင်ႈမိူင်းၵျပၢၼ်ႇယူႇယဝ်ႉ။

မိူင်းၵျပၢၼ်ႇ

မိူင်းၵျပၢၼ်ႇ ပဵၼ်မိူင်းၼိူဝ်ၵုၼ် ဢၼ်မီးၼႂ်း ၼမ်ႉပၢင်ႇလၢႆႇ ပၸိၾိၵ်ႉ (Pacific Ocean)၊ မီးၽၢႆႇဢွၵ်ႇ ၵုၼ်လူင်ဢေးသျႃး(Asia)။ မိူင်းၵျပၢၼ်ႇ မီးၵုၼ်လူင်(4)ၵုၼ်၊ ၵုၼ်ဢွၼ်ႇ(500)ပၢႆ၊ ၵုၼ်လဵၵ်ႉ (3,000)ပၢႆ။ တင်းၵႂၢင်ႈ မိူင်းမီး (154,883) လၵ်းပၼ်မူၼ်း။ မီး ၵူၼ်းယူႇသဝ်း (127)လၢၼ်ႉ ပၢႆ။ ပဵၼ်မိူင်း ၵူၼ်းၼမ်သေပိူၼ်ႈထိ(10) ၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉ။ ၼႂ်းၼႃႈလိၼ် မိူင်းႁႃႈပုၼ်ႈသီႇပုၼ်ႈ ပဵၼ်ႁူၺ်ႈပဵၼ်လွႆသေ မီးလွႆၾႆး ၾႆးပႆႇတၢႆၼၼ်ႉ မွၵ်ႈ (50)လုၵ်ႈ။ လိၼ်တႃႇၽုၵ်ႇသွမ်ႈ မီးဢေႇ။

တူဝ်းၵျူဝ်ႇ ၵူတ်ႇထတ်းတပ်ႉလူမ်းၶုၶျိင်း 1942၊ Hideki Tōjō inspecting Kuching airfield, 1943

ၶိူဝ်းၶုၼ်ၽွင်းငမ်း

ၼိူဝ်ၵုၼ်ၵျပၢၼ်ႇၼၼ်ႉ မီးၵူၼ်းယူႇသဝ်း ၸဵမ်မိူဝ်ႈပူၼ်ႉမႃး (4,000)ပီ။ မီးၶိူဝ်းၶုၼ်ယႃႇမႃႉတူဝ်ႇ (Yamato) ဢၼ်ပဵၼ်ပူႇမွၼ်ႇ ၶိူဝ်းၶုၼ်ၶဝ်ယၢမ်း လဵဝ်ၼၼ်ႉ ဢုပ်ႉပိူင်ႇမႃးၼႆယဝ်ႉ။
ၸမ်ၵုၼ်ပႅၼ်ၵူဝ်းရီးယိူဝ်းတင်း မိူင်း ၶႄႇလႄႈမီးလွင်ႈၵပ်းသၢၼ်ၵၼ် သေ လႆႈႁပ်ႉၾိင်ႈထုင်းလႄႈလွၵ်းလၢႆးမိူင်း ၶႄႇမႃး။ BC 250 လႆႈႁူႉလၢႆး ႁဵတ်းၼႃး။ AD 538 လႆႈႁပ်ႉသႃႇသၼႃႇပုတ်ႉထ။ၼႂ်း(7)ႁူဝ်ပၢၵ်ႇပီၼၼ်ႉ ဢဝ်လိၵ်ႈ ၶႄႇၸႂ်ႉတိုဝ်း၊ ဢဝ်ပိူင်ဢုပ်ႉပိူင်ႇ ၽွင်းငမ်းၶုၼ်ထၢင်ႇ(Tang) မိူင်း ၶႄႇ မႃးၸႂ်ႉပဵၼ်ပိူင်ဢုပ်ႉပိူင်ႇၽွင်းငမ်းမိူင်းၵျပၢၼ်ႇ။ ၶုၼ်ဢုပ်ႉပိူင်ႇ ပၢၼ်ၼၼ်ႉ မၵ်းမၼ်ႈတူဝ်ၶဝ်ဝႃႈ ပဵၼ််ၸဝ်ႈႁေႃသႅင် ၶိူဝ်းၼၢင်းၾီၵၢင် ဝၼ်းၼႆယဝ်ႉ။ ၼပ်ႉထိုဝ်ၼၢင်းၾီၵၢင်ဝၼ်းၼၼ်ႉ မိူၼ်ြၽႃးလိပ်း။
ၸဝ်ႈႁေႃသႅင်ၸႂ်ႉ မူးမၢတ်ႈၽွင်းမိူင်း ၵေႃႉဢုပ်ႉပိူင်ႇမိူင်းလႄႈ မိူဝ်ႈ AD 1192 ၼၼ်ႉ ၶုၼ်ဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ မီႇၼႃႇမူဝ်ႇ တူဝ်ႇယေႃးရီႇတေႃးမေႃး (Minamoto Yoritomo) ၼႆၼၼ်ႉ ၸင်ႇမႃးယိပ်းၵမ် ဢႃႇၼႃႇဢုပ်ႉပိူင်ႇၶိုၼ်းသေ တင်ႈလူင်ပွင်ၸိုင်ႈ သျူဝ်းၵုၼ်း (Shogun) ဢၼ်ပဵၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈသိုၵ်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဢႃႇၼႃႇဢုပ်ႉပိူင်ႇ ၽွင်းငမ်းဝၢၼ်ႈမိူင်းၼၼ်ႉ သျူဝ်းၵုၼ်းယိပ်းၵမ်ဝႆႉသေ ၸဝ်ႈႁေႃသႅင်တႄႉ ဝႆႉပဵၼ်တီႈၼပ်ႉထိုဝ်ၵူၺ်း။ တႄႇပၢၼ်ၼၼ်ႉ တေႃႇထိုင်ယၢမ်းလဵဝ် ၸဝ်ႈႁေႃသႅင်ၶဝ်ၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၸၼ်ႉၼပ်ႉထိုဝ်ၵူၺ်း။ ဢမ်ႇမီးဢႃႇၼႃႇၵုမ်းဝၢၼ်ႈမိူင်း။
မိူင်းၵျပၢၼ်ႇမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ ပဵၼ်မီးမိူင်းဢွၼ်ႇ မိူင်းဢိတ်းသေ ၶုၼ်ၻၢႆႇမဵဝ်း(Daimyo) ၼႆၼၼ်ႉ ဢုပ်ႉပိူင်ႇဝႆႉယဝ်ႉ။ ၻၢႆႇမဵဝ်း ပဵၼ်ၶေႃႈ ဢၼ်ႁွင်ႉၶုၼ် ဢုပ်ႉပိူင်ႇၼႃႈလိၼ်(မိူင်ႈဢွၼ်ႇ) ဝႆႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ပဵၼ် ၶုၼ်ဢွၼ်ႇ ၽႄၼႃႈလိၼ်ၵၼ်သေ ၽွင်းငမ်း မိူဝ်ႈမိူင်းၵျပၢၼ်ႇ ပႆႇၶိုၼ်ႈယႂ်ႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ dai ပွင်ႇဝႃႈ ယႂ်ႇ ။ myo ပွင်ႇဝႃႈ လိၼ်ႇသုၼ်ႇတူဝ်။ မိူၼ်တႆး မီးၸဝ်ႈၾႃႉ လၢႆမိူင်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
မိူင်းၵျပၢၼ်ႇၼၼ်ႉ ယၢမ်ႈမီး ၻၢႆႇမဵဝ်း(200)ပၢႆ ၼႆယဝ်ႉ။ ၻၢႆႇမဵဝ်း ၸိူဝ်း ႁႅင်းယႂ်ႇၵေႃႈ ႁိမ်ၵၼ်ႁဵတ်းသျူဝ်းၵုၼ်းလႄႈ တိုၵ်းၵၼ်။ ၼႂ်းၶၢဝ်းတၢင်း AD 1033-1573 ပဵၼ်ၶၢဝ်း ပၢၼ်တိုၵ်းၵၼ်ယဝ်ႉ။
AD 1542-1616 ၶုၼ်ႁေႃၶမ်း တူဝ်ႇၵူးၵႃႉဝႃႉယေးယႃႇၸူႉ (Tokugawa Ieyasu) တိုၵ်းပႄႉတင်းမိူင်းလႄႈ ပၢၼ်သိုၵ်းတိုၵ်းၵၼ်မႃး ႁိုင်ၼၢၼ်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉတူဝ်ႈၵႂႃႇ။
AD1603 – 1868 ပဵၼ်ပၢၼ် တူဝ်ႇၵူးၵႃႉဝႃႉ သျူဝ်းၵူးၼဵၵ်ႉ (Tokugawa Shogunate) ဢၼ်ပဵၼ်ၸိူဝ်ႉၶိူဝ်း မီး ဢေႃးၸႃႇဢႃႇၼႃႇၶဝ် ၶဝ်ပဵၼ်ၽူႈ ၶဝ်ႈၸုမ်းသျူဝ်းၵုၼ်းဢုပ်ႉပိူင်ႇဝႆႉ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၼႂ်းပၢၼ်ၼၼ်ႉ ဢမ်ႇပဵၼ် သိုၵ်းတိုၵ်းၵၼ်ယဝ်ႉလႄႈ ဝၢၼ်ႈမိူင်းၵေႃႈ ၶိုၼ်ႈယႂ်ႇမၢၵ်ႈမီးမႃး။ ၻၢႆႇမဵဝ်း တင်းမူတ်း လႆႈယူႇတႂ်ႈပိူင်ဢုပ်ႉပိူင်ႇ ၶုၼ်တူဝ်ႇၵူးၵႃႉဝႃႉ မႃးတေႃႇ ထိုင် AD 1867 ယူႇယဝ်ႉ။

ပၢင်ၵုမ်ဢေးသျႃး ပွတ်းဢွၵ်ႇ၊ Greater East Asia Conference

ထၢၼ်ႈၵူၼ်း ၼႂ်းၵျပၢၼ်ႇ

ၸွမ်းၼင်ႇ မီးထုင်းမႃး ၸဵမ်ၵွၼ်ႇၼၼ်ႉသေ ၵူၼ်းမိူင်းၵျပၢၼ်ႇၶဝ်ၼၼ်ႉ မီးဝႆႉ(4)ထၢၼ်ႈ။ သျိ-ၼူဝ်း-ၵူဝ်း-သျူဝ်း (Shi-no-go-sho)ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

1. သျိ (သႃႇမူႇရၢႆး)

သျိ ပဵၼ်ထၢၼ်ႈသိုၵ်း ဢၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ သႃႇမူႇရၢႆး(Samurai)သေ ႁၢပ်ႇၵၢၼ် ၽၢႆႇတႂ်ႈ ၻၢႆႇမဵဝ်း။ ပဵၼ်ၸၼ်ႉသုင်သေပိူၼ်ႈ သုတ်း ၼႂ်း(4) ထၢၼ်ႈ။ သႃႇမူႇရၢႆးၼၼ်ႉ လိူဝ်သေၽိုၵ်းလၢႆးၽိုၵ်းတိုၵ်းလႄႈ ထၢမ်းၵၢၼ်သိုၵ်း ၶဝ်ဢမ်ႇမေႃသင်။ ဢမ်ႇႁဵတ်းသင်။ ပေႃႈလဵင်ႉ ၽႂ်မၼ်း ဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်းလဵင်ႉလူၶဝ်ဝႆႉ။ လိူဝ်သေ ၵႂၢမ်းသင်ႇပေႃႈလဵင်ႉၶဝ်ၼၼ်ႉ ၶဝ်ဢမ်ႇ ထွမ်ႇၵႂၢမ်းၽႂ်။
တီႈဢေႇသုတ်းမၼ်း ၶဝ်ယိပ်း လႅဝ်းယၢဝ်းမၢၵ်ႈၼိုင်ႈ၊ မိတ်ႈသုၺ်းမၢၵ်ႈၼိုင်ႈ။ လႅဝ်းယၢဝ်းပဵၼ် တႃႇတိုၵ်းၽၼ်း။ မိတ်ႈသုၺ်း ပဵၼ်တႃႇပၢတ်ႇ ၶေႃးၶဵၼ် မိူဝ်ႈပႄႉလႄႈ တႃႇပၢတ်ႇၶေႃးတူဝ်ၵဝ်ႇ မိူဝ်ႈသုမ်း ၼႆယဝ်ႉ။
သႃႇမူႇရၢႆးၼၼ်ႉ သင်ၸိူဝ်ႉၸဝ်ႈၶဝ် ၸႂ်ႉႁဵတ်းၵၢၼ်လႄႈသုမ်းၵၢၼ်ႉ ဢမ်ႇၼၼ် မီးတၢင်းၽိတ်းလႄႈ ၶႃႈႁႅမ်တူဝ်ၵဝ်ႇတၢႆၶိုၼ်းၼၼ်ႉ ပွင်ႇဝႃႈ ႁတ်းႁပ်ႉဢဝ် ပုၼ်ႈၽွၼ်းလွင်ႈ ၽိတ်းပိူင်ႈၼိူဝ်ၼႃႈၵၢၼ်လႄႈ မီးၵုင်ႇမုၼ်ယႂ်ႇလူင်တႄႉ။ လႆႈၺႃးတၢမ်ႇလႄႈတၢႆ ဢမ်ႇၼၼ် ၶဵၼ်ဢဝ်တၢႆလႄႈ တၢႆၼၼ်ႉ ပဵၼ်လွင်ႈလီဢၢႆ ယႂ်ႇလူင်ၼႆၼၼ်ႉ တိုၼ်းၽုၵ်ႇၽင်ၼႂ်း ႁူဝ်ၸႂ်ၶဝ်မႃး ၸဵမ်လဵၵ်ႉယဝ်ႉ။
သႃႇမူႇရၢႆး လႆႈမီးသတ်ႉၸႃႇ တေႃႇၶုၼ်ၶဝ်ၶိူဝ်းႁိူၼ်း(တၵုၼ်း)ဢၼ်လဵဝ်ၵူၺ်း။ ဢမ်ႇၶၢႆႉႁပ်ႉၵၢၼ် တီႈၶိူဝ်းႁိူၼ်းတၢင်ႇဢၼ်။ လွင်ႈသိုဝ်ႈယူဝ်း၊ မီး သတ်ႉၸႃႇ၊ မေႃဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်း၊ မေႃထွမ်ႇၵႂၢမ်းသင်ႇ ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ပဵၼ် မဵဝ်းဢမ်ႇႁၼ်တူဝ်မၼ်းလႆႈသေ ႁွင်ႉဝႃႈၿူႇသျီႇၻူဝ်ႇ(Bushido)ၼႆၼၼ်ႉ ၼႅၼ်ႈၼႃဝႆႉယူႇ ၼႂ်းႁူဝ်ၸႂ် သႃႇမူႇရၢႆးၶဝ်ယဝ်ႉ။ ႁဵတ်းၵၢၼ်ဢမ်ႇထိုင်တီႈ၊ သုမ်းသိုၵ်း၊ သုမ်းၵၢၼ်ႉတေႃႇၶဵၼ်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ပဵၼ်လွင်ႈလီလႆႈဢၢႆလူင် လၢင်ၼႆၼၼ်ႉၵေႃႈ ၽုၵ်ႇၽင်ဝႆႉၼႂ်းႁူဝ်ၸႂ် သႃႇမူႇရၢႆးၵူႈၵေႃႉယဝ်ႉ။ သႃႇမူႇရၢႆး ဢၼ်ႁၢမ်းပေႃႈလဵင်ႉၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ ရူဝ်ႇၼိၼ်ႇ (ronin)။ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ ၼႂ်းၵူၼ်းမိူင်းၵျပၢၼ်ႇ(100)ၵေႃႉ သႃႇမူႇရၢႆး မီးဝႆႉ(7-10)ၵေႃႉ ၼႆယဝ်ႉ။

2. ၼူဝ်း

ၼူဝ်း ပဵၼ်ၸၼ်ႉၵူၼ်းႁဵတ်းႁႆႈႁဵတ်းၼႃး။ ပဵၼ်ၸိူဝ်းႁဵတ်း ႁႂ်ႈမီးၶဝ်ႈၼမ်ႉတၢင်းၵိၼ် ဢၼ်ဢမ်ႇမီးဢမ်ႇပဵၼ်လႄႈ ဝႆႉၶဝ်ပဵၼ် ထၢၼ်ႈထိသွင်။

3. ၵူဝ်း

ၵူဝ်း ပဵၼ်ၸၼ်ႉၵူၼ်း ဢၼ်မေႃတိၼ်မေႃမိုဝ်း ဢၼ်ႁဵတ်းဢွၵ်ႇ ၶိူင်ႈၶွင်။ ၶူဝ်းၶွင် ဢၼ်ႁဵတ်းဢွၵ်ႇၼၼ်ႉ ဢမ်ႇလမ်ႇလွင်ႈပဵင်း ၶဝ်ႈၼမ်ႉတၢင်းၵိၼ် လႄႈ ဝႆႉၶဝ် ပဵၼ်ထၢၼ်ႈ ထိသၢမ်ယဝ်ႉ။

4. သျူဝ်း

သျူဝ်း ပဵၼ်ၸၼ်ႉၵူၼ်းၵႃႉ။ ၶဝ်ဢမ်ႇလႆႈဢွၵ်ႇႁႅင်း ႁဵတ်းၵုၼ်ႇဢွၵ်ႇမႃး။ ဢဝ်ၵုၼ်ႇ ဢၼ်ပိူၼ်ႈႁဵတ်းဢွၵ်ႇမႃးၼၼ်ႉ လႄႇႁႃၵႃႉၶၢႆ ဢဝ်ၼမ်ႉမျၢတ်ႈ ၼမ်ႉတွၼ်းၵူၺ်းလႄႈ ဝႆႉပဵၼ်ထၢၼ်ႈတႅမ်ႇသေပိူၼ်ႈသုတ်း ၼႆယဝ်ႉ။

Hideki Tōjō and Nobusuke Kishi in 1943

ၵူၼ်းမိူင်းတူၵ်း တႄႇၶဝ်ႈ ၼႂ်းၵျပၢၼ်ႇ

AD 1543 ၵူၼ်းၶိူဝ်းမိူင်းတူၵ်း ပေႃႇတူႇၵီႇ(Portugeuse) ထိုင်မႃး ၵျပၢၼ်ႇ ဢွၼ်တၢင်းပိူၼ်ႈ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ ဢမ်ႇႁိုင်ဢမ်ႇၼၢၼ်း ၵူၼ်းမိူင်းဝၼ်းတူၵ်း တၢင်ႇၶိူဝ်း ၵူၼ်းၵႃႉ၊ ၵူၼ်းပိုၼ်ၽႄႈသႃႇသၼႃႇၶရိတ်ႉၵေႃႈ ၶဝ်ႈမႃးထႅင်ႈ။
ၶုၼ်ၵျပၢၼ်ႇ တူဝ်ႇၵူးၵႃႉဝႃႉ ႁူႉဝႃႈ မိူင်းၾိလိပ်းပိၼ်း(Phillipine)ၼၼ်ႉ မုၼ်ၸဝ်ႈၶိူဝ်းၸပဵင်ႇ(Spain) ၶဝ်ႈပိုၼ်ၽႄႈပၼ်သႃႇသၼႃႇယဝ်ႉ ဢမ်ႇႁိုင် ဢဝ်ႁႅင်းသိုၵ်း ၶဝ်ႈသိမ်းမိူင်းၼႆလႄႈ ဢမ်ႇသၢၼ်ၶတ်း သႃႇသၼႃႇၶရိတ်ႉသေတႃႉ ဢမ်ႇပၼ်ႁႅင်း။ ၵူၼ်းၽၢၼ်ဢွၼ်ၵၼ် လႅၵ်ႈလၢႆႈၵိူဝ်းယမ် သႃႇသၼႃႇၶရိတ်ႉမႃးလႄႈ လႆႈမီးလွင်ႈယုမ်ႇယမ် ပႅၵ်ႇပိူင်ႈၵၼ်မႃးသေ ပီ 1637 ၵူၼ်းၽၢၼ်ၸိူဝ်းၵိူဝ်းယမ် သႃႇသၼႃႇၶရိတ်ႉ ၽိုၼ်ႉတိုၵ်းၶိုၼ်း ၶုၼ်တူဝ်ႇၵူႇၵႃႇဝႃႇ ယူႇယဝ်ႉ။
ၶုၼ်တူဝ်ႇၵူႉၵႃႉဝႃႉၶဝ်ၵေႃႈ ႁူမ်ႈႁႅင်းသိုၵ်းၻၢႆႇမဵဝ်းသေ တိုၵ်းမူၺ်ႉပႅတ်ႈ ၸုမ်းလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ ႁၢမ်ႈၵိူဝ်းယမ် သႃႇသၼႃႇၼွၵ်ႈမိူင်းသေ ၸိူဝ်းဢမ်ႇလႅၵ်ႈလၢႆႈၶိုၼ်းသႃႇသၼႃႇၼၼ်ႉ ပၼ်တၢမ်ႇတၢႆ။ ၵမ်ႈၽွင်ႈပၢႆႈ ဢွၵ်ႇမိူင်း။ တႄႇၼၼ်ႉမႃး ၶဝ်ဢမ်ႇပၼ် ၵူၼ်းၼွၵ်ႈမိူင်း ၶဝ်ႈၼႂ်းမိူင်းၵျပၢၼ်ႇ။ ၵူၼ်းၼႂ်းမိူင်းၵေႃႈ ဢမ်ႇပၼ်ဢွၵ်ႇမိူင်း။ ပၼ်ၵူၼ်းၵႃႉမိူင်းၶႄႇ ဢၼ်လႆႈၶႂၢင်ႉၶုၼ်မိူင်းၼၼ်ႉ ၶဝ်ႈမႃးၵႃႉၶၢႆၵူၺ်း။ ႁိူဝ်းၵူၼ်းၵႃႉမိူင်းတူၵ်း ၵူၼ်းၶိူဝ်းၻၢတ်ႉ(ၶျ်) (Dutch)ၼၼ်ႉ လႆႈၶႂၢင်ႉၶဝ်ႈ ၵျပၢၼ်ႇ ၼိုင်ႈပီ (2) ပွၵ်ႈ။ ၽႂ်ၽိတ်းပၵ်းပိူင်ၶဝ်ၵေႃႈ ပၼ်တၢမ်ႇတၢႆသေ ပိၵ်ႉၽၵ်းတူမိူင်းမႃး တေႃႇထိုင် AD 1853-1854 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
1853 ၼၼ်ႉ သၢင်းၽေႃးသိုၵ်းဢမေႇရိၵၼ်ႇ (4)လမ်း ဢၼ်ၸဝ်ႈသိုၵ်းလူင် မႅတ်ႉꨢႀိဝ်းပႄႇရီႇ (Commodore Mathew Perry) ဢွၼ်ႁူဝ်ၼၼ်ႉ ၶဝ်ႈပၢင်ႇလၢႆႇတူဝ်ႇၵျူဝ်ႇ (Tokyo bay) မႃး။ ပႃးလိၵ်ႈၸွမ်ပွင်ၸိုင်ႈဢမေႇရိၵၼ်ႇ ဢၼ်ယွၼ်းႁႂ်ႈ ၵျပၢၼ်ႇ ပိုတ်ႇၽၵ်းတူၵပ်းသိုပ်ႇ ၵႃႉၶၢႆတေႃႇၵၼ်ၼၼ်ႉမႃးယဝ်ႉ။ တူဝ်ႇၵူႉၵႃႉဝႃႉ ဢမ်ႇၶႂ်ႈယွမ်းသေတႃႉ ဢမ်ႇပႄႉလႆႈ ၶိူင်ႈလူင်မိူင်းတူၵ်းၼၼ်ႉလႄႈ လႆႈႁပ်ႉႁဵတ်းၸွမ်း ၼင်ႇလိၵ်ႈၸွမ်ပွင်ၸိုင်ႈ ဢမေႇရိၵၼ်ႇ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ 31.3.1854 ပႄႇရီႇ လႄႈၵျပၢၼ်ႇ ႁဵတ်းလိၵ်ႈႁူမ်ႈ မၢႆၵၼၵဝႃ(Treaty of Kanagawa) ဢၼ်ပဵၼ် လိၵ်ႈႁူမ်ႈမၢႆ ၽိုၼ်ဢွၼ်တၢင်းသုတ်း ဢမေႇရိၵၼ်ႇလႄႈၵျပၢၼ်ႇ တူၵ်းလူင်းၵၼ် ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ မီးၸုမ်းဢၼ်ႁၼ်ဝႃႈ တႃႇတေၶိုတ်း ၸၼ်ႉလုမ်ႈၾႃႉၼၼ်ႉ ၵိုင်ႇလီပိုတ်ႇၽၵ်းတူမိူင်း လႄႈ ၸုမ်းႁၼ်ဝႃႈ ပိူၼ်ႈတေၸၢင်ႈၶဝ်ႈမႃးယုင်ႈ ၼႂ်းႁဝ်းလႄႈ ဢမ်ႇၵိုင်ႇလီပိုတ်ႇၽၵ်းတူမိူင်း ၼႆသေ တိုၵ်းၽၼ်းၵၼ်။

ဝၢႆးတူဝ်းၵျူဝ်ႇ ၶႃႈတူဝ်မၼ်း ဢမ်ႇတၢႆသေ ၶိုၼ်ႈႁူင်းယႃ Tojo suicide

ပၢၼ်မေႇၵျီႇ

ၵူၼ်းတင်းၼမ်ႁၼ်ဝႃႈ ပိူင်တူဝ်ႇၵူးၵႃႉဝႃႉၼၼ်ႉ ဢမ်ႇၶိုတ်းၵၢပ်ႈယဝ်ႉၼႆ လႄႈ AD 1868 လႆႈပဵၼ်မႃး လွင်ႈလႅၵ်ႈလၢႆႈ လွၵ်းလၢႆးဢုပ်ႉပိူင်ႇ ဢၼ်ၵိုၵ်းပိုၼ်းၵျပၢၼ်ႇဝႃႈ မေႇၵျီႇဢဝ်ၶိုၼ်းမိူင်း (Meiji Restoration) ၼႆၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ 23.10.1868 တေႃႇထိုင် 30.7.1912 ၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၵၢပ်ႈပၢၼ် မေႇၵျီႇယဝ်ႉ။
မေႇၵျီႇ ပဵၼ်ၸဝ်ႈႁေႃသႅင်ၵျပၢၼ်ႇ ၼႂ်းၸူဝ်ႈ (1867-1912)။ ၸိုဝ်ႈတဵမ်ပဵၼ် မေႇၵျီႇထႅၼ်ၼူဝ်ႇ (Meiji Tenno)။ ထႅင်ႈၸိုဝ်ႈၼိုင်ႈပဵၼ် မုတ်ႉၸူႉသျီႇတူဝ်ႇ (Mutsuhito)။ ၵိူတ်ႇမိူဝ်ႈ 3.11.1852။ တၢႆမိူဝ်ႈ 30.7.1912။ ၼႂ်းပၢၼ် မၼ်းၼၼ်ႉ မၼ်းလႅၵ်ႈလၢႆႈမိူင်းၵျပၢၼ်ႇ လုၵ်ႉတီႈဢဝ်ၸုမ်းမီးဢႃႇၼႃႇ ၵုမ်းၵမ်ဝၢၼ်ႈမိူင်း ၼင်ႇပိူင်ၵဝ်ႇၼၼ်ႉသေ ႁႂ်ႈပဵၼ်မိူင်းမီးဢေႃးၸႃႇလူင် ၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉမႃးၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မၼ်းပဵၼ် လုၵ်ႈၸၢႆးထိသွင်ၵူဝ်ႇမီႇဢၢႆႇ (Komei) ၸဝ်ႈႁေႃသႅင်ၵျပၢၼ်ယဝ်ႉ။ ဢူႈၼွၼ်းၽႄးယဝ်ႉ ၶိုၼ်ႈပဵၼ်ၸဝ်ႈႁေႃသႅင် မိူဝ်ႈ 1867 ။ 1868 ႁဵတ်းပွႆးၶိုၼ်ႈႁေႃသေ ႁပ်ႉဢဝ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ မေႇၵျီႇ ၼႆမႃးယဝ်ႉ။ ပၢၼ်မၼ်း ၽွင်းငမ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ လႆႈၸိုဝ်ႈ ပၢၼ်မေႇၵျီႇ ၼႆယဝ်ႉ။
မေႇၵျီႇၶိုၼ်ႈမႃးယဝ်ႉၵေႃႈ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈသျူဝ်းၵုၼ်း လႆႈၶွတ်ႇယွတ်ႈၵႂႃႇ။ မၼ်းသိမ်းဢဝ်ၶိုၼ်း ဢႃႇၼႃႇဝၢၼ်ႈမိူင်း ၼႂ်းမိုဝ်းသျူဝ်းၵုၼ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉၼၼ်ႉ လႆႈၸိုဝ်ႈဝႃႈ မေႇၵျီႇဢဝ်ၶိုၼ်းမိူင်း(Meiji Restoration) ၼႆၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ပၢၼ်မေႇၵျီႇၼႆႉၵေႃႈ ၸဝ်ႈႁေႃသႅင် ပဵၼ် ၵေႃႉၼၢမ်းမိူင်းၼႆသေတႃႉ ဢႃႇၼႃႇဢုပ်ႉပိူင်ႇတႄႉ ယူႇၼႂ်းမိုဝ်းသိုၵ်းလႄႈ ၸုမ်းဢုပ်ႉပိူင်ႇ ၼၼ်ႉၵူၺ်း။ ပိူင်ဢုပ်ႉပိူင်ႇလၢႆးမႂ်ႇ ပၼ်ႁႅင်းႁႂ်ႈၵူၼ်းလူင်လႄႈ ၽူႈမၢၵ်ႈသူင်ႇလုၵ်ႈလၢၼ် ၵႂႃႇႁဵၼ်းၼွၵ်ႈမိူင်းယဝ်ႉ ႁႂ်ႈမႃးပူၵ်းပွင် ဝၢၼ်ႈမိူင်းၶိုၼ်ႈယႂ်ႇ ၶိုတ်းၵၢပ်ႈ။ ႁႂ်ႈၵပ်းသိုပ်ႇႁဵတ်းၵေႃႉ ၼွၵ်ႈမိူင်းလႄႈ ၵျပၢၼ်ႇ ပဵၼ်မိူင်းႁႅင်းယႂ်ႇ ၶိုတ်းၵၢပ်ႈ မႃးယဝ်ႉ။ ပၢၼ်မေႇၵျီႇၼႆႉ ႁဵတ်းႁႂ်ႈ မိူင်ႈၵျပၢၼ်ႇ ဢၼ်ယူႇမႃးႁင်းၵူၺ်း ၶၢဝ်းတၢင်း 250 ပီၼၼ်ႉ လႅၵ်ႈလၢႆႈတိတ်းတေႃႇၵပ်းသိုပ်ႇ ၼွၵ်ႈမိူင်းမႃး။
ယွၼ်ႉလႅၵ်ႈပဵၼ်မႃး ပၢၼ်မေႇၵျီႇလႄႈ တုမ်ႉတိူဝ်ႉလိူဝ်ပိူၼ်ႈသုတ်းတႄႉ ပဵၼ်ထၢၼ်ႈသႃႇမူႇရၢႆးယဝ်ႉ။ တၢႆႇမဵဝ်း လႆႈၶဝ်ႈႁူမ်ႈပႃး ၼႂ်းၵၢၼ်ဢုပ်ႉပိူင်ႇ ၽွင်းငမ်းသေတႃႉ ဢမ်ႇမီးသုၼ်ႇၵုမ်းၼႃႈတီႈၽႂ်မၼ်း မိူၼ်မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ လႄႈ ဢမ်ႇလဵင်ႉလူ လုၵ်ႈၼွင်ႉလႆႈ၊ ဢမ်ႇၶွၼ်ႈႁႅင်းသိုၵ်းလႆႈယဝ်ႉလႄႈ ဢမ်ႇၸၢင်ႈလဵင်ႉလူ သႃႇမူႇရၢႆးဝႆႉ မိူၼ်မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇယဝ်ႉ။ သႃႇမူႇရၢႆး ႁၢမ်းပေႃႈလဵင်ႉၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ၽႅဝ်ၵႂႃႇၼႂ်းတပ်ႉသိုၵ်း၊ ပလိၵ်ႈ (police)၊ ၽၢႆႇႁူမ်ႇလူမ်ႈၼၼ်ႉ ၼမ်သေတႃႉ ယင်း တိုၵ်ႉလိူဝ်ဝႆႉယူႇထႅင်ႈ တင်းၼမ်လႄႈ ထိုင်တီႈၶိုၼ်းႁူမ်ႈၵၼ်သေ လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉယူႇယဝ်ႉ။
သႃႇမူႇရၢႆးၵေႃႈ တႅၵ်ႇပဵၼ်မႃးသွင်ၽၢႆႇ။ ၽၢႆႇႁၢပ်ႇထၢမ်း ၵၢၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ လႄႈ ၽၢႆႇဢၼ်ၶႂ်ႈယူႇမိူၼ်ၼင်ႇပိူင်ၵဝ်ႇ ၼႆယဝ်ႉ။ ၽၢႆႇဢၼ်ၶႂ်ႈယူႇၼင်ႇ ပိူင်ၵဝ်ႇၼၼ်ႉ သၢၼ်ၶတ်းၽိုၼ်ႉၶိုၼ်း ပိူင်မႂ်ႇလႄႈ သႃႇမူႇရၢႆးၼင်ႇၵၼ် တိုၵ်းၵၼ်ၶိုၼ်း တေႃႇထိုင်ၽၢႆႇလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉသုမ်းၵႂႃႇ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ၼႂ်းပၢၼ်ၸႂ်ႉ တိုဝ်းလွၵ်းလၢႆးလႄႈပိူင်မႂ်ႇ ပၢၼ်မေႇၵျီႇၼၼ်ႉ ပၢႆးပိင်ႇၺႃႇ၊ ပၢႆးယူႇလီ၊ ပၢႆးမၢၵ်ႈမီး ၶိုတ်းၵၢပ်ႈမႃး။ ၵူၼ်းမိူင်းၵေႃႈ ၽႄႈတိူၼ်းၼမ်လႄႈ တီႈယူႇသဝ်းၵႅပ်ႈမႃး။ ၼင်ႇႁိုဝ် တီႈယူႇတီႈၵိၼ် တေၵုမ်ႇၼၼ်ႉ ပဵၼ်ပျတ်ႉသၼႃႇလူင် ဢၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ တေလႆႈၵႄႈလိတ်ႈထႅင်ႈ ဢၼ်ၼိုင်ႈ။

ႁၢႆႇတီၼေႃရီႇ တူဝ်းၵျူဝ်ႇ(Hidenori Tojo) (1855 – 1913)

ႁၢႆႇတီၼေႃရီႇတူဝ်းၵျူဝ်ႇ(Hidenori Tojo) ပဵၼ်ဢူႈ ႁီႇၻေးၶိတူဝ်းၵျူဝ်ႇ။ ပဵၼ်ၶိူဝ်းႁိူၼ်း ၼႂ်းသႃႇမူႇရၢႆး ၶိူဝ်းၼိုင်ႈလႄႈ လွင်ႈလႅၵ်ႈလၢႆႈ ၼႂ်းပၢၼ်မေႇၵျီႇၼၼ်ႉ တုမ်ႉတိူဝ်ႉပႃး ၶိူဝ်းႁိူၼ်းတူဝ်းၵျူဝ်ႇ(Tojo) ၶဝ်လႄႈ ႁၢႆႇတီၼေႃရီႇတူဝ်းၵျူဝ်ႇၵေႃႈ လုၵ်ႉတီႈ ၶိူဝ်းၸၼ်ႉသုင် ဢၼ်ပဵၼ်သႃႇမူႇရၢႆးၼၼ်ႉ ၶဝ်ႈႁၢပ်ႇၵၢၼ်သိုၵ်း ၸၼ်ႉသိုၵ်းႁၢၼ် ၼႂ်းတပ်ႉႁေႃၶမ်း ဢၼ်လႆႈငိုၼ်းလိူၼ်ဢေႇၼၼ်ႉၵႂႃႇ မိူဝ်ႈဢႃႇယူႉ လႆႈ(16)ၼၼ်ႉယူႇယဝ်ႉ။
ႁၢႆႇတီၼေႃရီႇတူဝ်းၵျူဝ်ႇလႆႈမေး ဢၼ်ပဵၼ်လုၵ်ႈယိင်း ၽူႈပွင်ၵၢၼ်သႃႇသၼႃႇပုတ်ႉထ ၸၼ်ႉမီးၵုင်ႇမုၼ် ၼႂ်းၵျပၢၼ်ႇ ပၢၼ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၼႃႈႁိူၼ်း ႁၢႆႇတီၼေႃရီႇၼၼ်ႉ သင်ပဵၼ် ပၢၼ်မိူဝ်ႈသႃႇမူႇရၢႆးႁိူင်းၸိုင် တေမီး ၵုင်ႇမုၼ်လႄႈ တႃႇလဵင်ႉၼႃႈႁိူၼ်းၵေႃႈ ဢမ်ႇလႆႈမႆႈၸႂ်။ ထိုင်ပၢၼ်ပဵၼ် သိုၵ်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈမႃးတႄႉ ၼႃႈလဵၵ်ႉ၊ တူၵ်းတႅမ်ႇ။ တႃႇလဵင်ႉ ၼႃႈႁိူၼ်းၵေႃႈ မေးၼၢင်း လႆႈယဵပ်ႉၶူဝ်းသေ ႁႃငိုၼ်းၸွႆႈၸင်ႇ ၵုမ်ႇထူၼ်ႈယဝ်ႉ။
ယွၼ်ႉၼၼ် တႃႇတေၶဝ်ႈပဵၼ်သိုၵ်းႁၢၼ် ၼႂ်းတပ်ႉလူင်ပွင်ၸိုင်ႈ (တပ်ႉႁေႃၶမ်း)ၼၼ်ႉ ယွမ်းမႃႇၼတႄႉတႄႉဝႃႈဝႃႈ ၸင်ႇ ၶဝ်ႈႁဵတ်းလႆႈယဝ်ႉ။
သႃႇမူႇရၢႆး ၸိူဝ်းဢမ်ႇယွမ်းလႅၵ်ႈလၢႆႈ ၽိုၼ်ႉတိုၵ်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈလႄႈ လႆႈတိုၵ်းၵၼ်တင်းသႃႇမူႇရၢႆး ၸိူဝ်းယွမ်းလႅၵ်ႈလၢႆႈ ႁဵတ်းသိုၵ်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ဝႆႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၽၢႆႇလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉၶဝ် သုမ်းသိုၵ်းသေ ၶၢမ်ႇတၢႆၵႂႃႇတင်းမူတ်းလႄႈ ထၢၼ်ႈသႃႇမူႇရၢႆးၼၼ်ႉ ဢမ်ႇမီးယဝ်ႉသေတႃႉ ပိူင်ၵျၢင်ႉၵမ် လႄႈၼမ်ႉၸႂ် ၿူႇသျီႇၻူဝ်ႇ(Bushido)တႄႉ သိုပ်ႇဢဝ်သင်ႇသွၼ် ၼႂ်းႁူင်းႁဵၼ်းသေ သိုပ်ႇၸႂ်ႉတိုဝ်း ၼႂ်းတူင်ႇဝူင်းၵူၼ်း မိူင်းၵျပၢၼ်ႇၶဝ်ဝႆႉယူႇ တေႃႇထိုင်မိူဝ်ႈလဵဝ်။
ႁၢႆႇတီၼေႃရီႇတူဝ်းၵျူဝ်ႇ (Hidenori Tojo) ႁတ်းငၢၼ် ၼႂ်းပၢင်တိုၵ်းလႄႈ ၶိုၼ်ႈၸၼ်ႉမႃးလွႆးလွႆးသေ ပဵၼ်ၸွမ်သိုၵ်းမႃး။ မီးလုၵ်ႈၸၢႆး (3) ၵေႃႉ။ ၵေႃႉငဝ်ႈ(2)ၵေႃႉ တၢႆၸဵမ်လဵၵ်ႉလႄႈ ၵိုတ်းဝႆႉ လုၵ်ႈၸၢႆးထိသၢမ် ႁီႇၻေးၶိတူဝ်းၵျူဝ်ႇ (Hideki Tojo) ၼၼ်ႉၵူၺ်း ၼႆယဝ်ႉ။

မိူဝ်ႈလုမ်းတတ်းသိၼ် ပႆႇပၼ်တၢမ်ႇ တူဝ်းၵျူဝ်ႇ Tojo at IMTFE

ဢမေႇရိၵၼ်ႇလႄႈၵျပၢၼ်ႇ

1904-1905 ၵျပၢၼ်ႇ တိုၵ်းသိမ်းလႆႈ လိၼ်မိူင်းရႃးသျုးတင်းၼမ်။ သိမ်း လႆႈပႃးၵူဝ်းရီးယိူဝ်းလႄႈ မၢၼ်ႇၶျူး။ ရႃးသျႃးသူင်ႇတပ်ႉၼမ်ႉၶဝ် မႃးၸွႆႈၵေႃႈ ရႃးသျုးသုမ်း တီႈၼႂ်းပၢင်ႇလၢႆႇၵျပၢၼ်ႇ (Japan Sea) ၼၼ်ႉထႅင်ႈ။ ဢမေႇရိၵၼ်ႇ ဢွၼ်ႁူဝ်ၶဝ်ႈၵႄႈလိတ်ႈသေ ႁႂ်ႈလူင်းလၢႆးမိုဝ်း လိၵ်ႈႁူမ်ႈမၢႆ ပွတ်ႉၸမွတ်ႉ (Treaty of Portsmouth) ၼၼ်ႉ မိူဝ်ႈ 5.9.1905 သေ လႆႈၵိုတ်းသိုၵ်းတေႃႇၵၼ်ၵႂႃႇ။
လႆႈတူၵ်းလူင်းၸွမ်း ၼင်ႇမိူင်းဝၼ်းတူၵ်း မၵ်းမၼ်ႈၼၼ်ႉလႄႈ ၼႃႈတီႈ ဢၼ်ၵျပၢၼ်ႇပႄႉဝႆႉ ၼႂ်းမၢၼ်ႇၶျူးၼၼ်ႉၵေႃႈ လႆႈထွႆဢွၵ်ႇၶိုၼ်း။ ငိုၼ်းတႅၼ်း ၵႃႈသုမ်းသိုၵ်းၵေႃႈ ရႃးသျုးဢမ်ႇပၼ်။ ရႃးသျုးပၢႆသမ်ႉ သူင်ႇသိုၵ်း ၶဝ်ႈမႃးထႅင်ႈ(4)တပ်ႉတိူင်း။ ၽူႈမီးၸၼ်ႉၵျပၢၼ်ႇၶဝ် ဢွၼ်ၵၼ်ႁၼ်ဝႃႈ ဢမေႇရိၵၼ်ႇ ၶဝ်ႈယုင်ႈၸွမ်းလႄႈ သုၼ်ႇဢၼ်ၵျပၢၼ်ႇတိုၵ်းပႄႉသေ လူဝ်ႇလႆႈၼၼ်ႉ ဢမ်ႇလႆႈသေမဝ်ႇၵႃး ပၢႆလႆႈပၼ်ၶိုၼ်း ၼင်လိၼ် ဢၼ် ပႄႉဝႆႉၼၼ်ႉထႅင်ႈ ၼႆယူႇယဝ်ႉ။
ၵူၼ်းႁူႉၸွမ်း လွင်ႈငိုၼ်ႈၵွင်ၵၢင် ဝၢၼ်ႈမိူင်းၵျပၢၼ်ႇ တေသဵင်ႈ ယွၼ်ႉပၢင်တိုၵ်းရႃးသျုး ၼႆၼၼ်ႉ မီးၼႂ်းၽူႈမီးၸၼ်ႉႁၢမ်ႉဢေႇၵူၺ်း။ ၵျပၢၼ်ႇႁၢမ်ႉၼမ်ႁၼ်ဝႃႈ ၸွမ်ပွင်ၸိုင်ႈဢမေႇရိၵၼ်ႇ ꨢႀီးၻူဝ်းရူဝ်ႉ(ၸ်) ဝႄႉ(လ်) (Theodore Roosevelt) ၶဝ်ႈယုင်ႈလႄႈ ၵျပၢၼ်ႇ လႆႈထွႆဢွၵ်ႇ ၼႂ်းၼႃႈတီႈပႄႉသိုၵ်း ဝႆႉယူႇၼၼ်ႉသေ လႆႈသုမ်းငိုၼ်းၸႂ်ႉၸၢႆႇ ၵၢၼ်သိုၵ်းပႅတ်ႈလၢႆလၢႆၼႆယဝ်ႉ ဢွၼ်ၵၼ်ၸင်း ဢမေႇရိၵၼ်ႇ။ ႁီႇၻေးၶိတူဝ်းၵျူဝ်ႇၵေႃႈ ပႃးဝႆႉ ၼႂ်းၸုမ်းၽူႈမီးၸၼ်ႉ လႄႈ ပႅင်းၸင်း ဢမေႇရိၵၼ်ႇဝႆႉယူႇ။
မိူဝ်ႈသိုၵ်းရႃးသျႃးလႄႈၵျပၢၼ်ႇ ယဝ်ႉတူဝ်ႈၵႂႃႇၼၼ်ႉ တူၵ်းလူင်းၵၼ်ဝႆႉဝႃႈ ၵျပၢၼ်ႇၶၢတ်ႈယိမ် ၵုၼ်ပႅၼ်ၵႂၢၼ်တုင်း (Kwan Tungleased territory)သေ သၢင်ႈပၢႆးမၢၵ်ႈမီးလႆႈ ၼႆယဝ်ႉ။ တႃႇၵႅတ်ႇၶႄ တၢင်းလူတ်ႉၾႆး မၢၼ်ႇၶျူးရီးယိူဝ်း ဢၼ်ဢိူမ်ႈၸမ် ၵႂၢၼ်တုင်းၼႆသေ တင်ႈတပ်ႉၵႂၢၼ်တုင်းမႃး မိူဝ်ႈ 1906။ ပဵၼ် တီႈၸိူဝ်းမီးၼမ်ႉၸႂ်ၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈႁႅင်းၶဝ် မႃးႁူမ်ႈၵၼ်။ မေႃသၢင်ႈႁႅင်းတပ်ႉလႄႈ ၶႂ်ႈၶိုင်ပွင်ႁင်းၶေႃ။ ဢဝ်ပၵ်းပိူင်ဝႃႈတႄႉ ယူႇတႂ်ႈငဝ်ႈငုၼ်းပွင်ၵၢၼ်သိုၵ်း ၼႆသေ တႃႉ ဢမ်ႇပႂ်ႉဢမ်ႇထွမ်ႇ ၶေႃႈၸိသင်ႇသေ ႁဵတ်းသၢင်ႈ တင်းၼမ်။ ငဝ်ႈငုၼ်း ဢမ်ႇၵုမ်းၶဝ်လႆႈ။ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ဢၼ်ၵူၼ်းမိူင်း ဢွၼ်ႁူဝ်ဝႆႉၼၼ်ႉ ၶႅၼ်းဢမ်ႇထွမ်ႇယဝ်ႉ။ သိမ်းမၢၼ်ႇၶျူးရီးယိူဝ်း ပွၵ်ႈၼၼ်ႉၵေႃႈ တိုၵ်းယဝ်ႉ ၸင်ႇလၢတ်ႈလႄႈ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ၵႃႈလႆႈမၵ်းမၼ်ႈ ၸွမ်းၵူၺ်း ၼႆယဝ်ႉ။
တင်ႈတႄႇ 1931 ၵျပၢၼ်ႇၶဝ်ႈယုင်ႈၸွမ်း ၼႂ်းၵၢၼ်မိူင်း မၢၼ်ႇၶျူးရီးယႃး (Manchuria)။ 1932 ၵျပၢၼ်ႇသိမ်းဢဝ် မၢၼ်ႇၶျူးရီးယႃး တင်းမိူင်း။ တပ်ႉၵျပၢၼ်ႇ တပ်ႉၵႂၢၼ်တုင်း (KwanTung Army) တူင်ႉၼိုင်ဝႆႉယူႇ ၼႂ်းၸႄႈတွၼ်ႈ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ပဵၼ်တပ်ႉႁႅင်းယႂ်ႇလိူဝ်ပိူၼ်ႈသုတ်း ၼႂ်းတပ်ႉ ႁေႃသႅင်ၵျပၢၼ်ႇ(IJA Imperial Japan Army) ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ၵျပၢၼ်ႇလႄႈ သိုၵ်းလုမ်ႈၾႃႉပွၵ်ႈသွင်

မိူင်းဝၼ်းတူၵ်းၼၼ်ႉ ၵျုႇမၼီႇၶဝ်ႈတိုၵ်းလႄႈ ပႅင်ႇသဵတ်ႈ လႆႈယွမ်းပၼ် ၵျုႇမၼီႇၵႂႃႇ မိူဝ်ႈ 11.6.1940။ ဢဝ်ၸိူဝ်းယွမ်းပၼ်ၼၼ်ႉ ႁူမ်ႈၵၼ်တင်ႈ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈဝီႇၶျီႇ(Vichy Government)သေ ႁဵတ်းဢူၺ်းလီၵၼ်တင်း ၵျုႇမၼီႇ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
တႃႇတေပဵၼ်ဢူၺ်းလီ ၵၢၼ်သိုၵ်းၵၢၼ်မိူင်းလႄႈ ၵျပၢၼ်ႇ(Japan)၊ ၵျုႇမၼီႇ(Germeny)၊ ဢီႇတလီႇ(Italy) သၢမ်မိူင်းႁူမ်ႈၵၼ် တင်ႈပဵၼ်ၸုမ်း သၢမ်ၶႃၵဵင်း(Tripartite pact)။ ၸုမ်းတၢင်တူဝ်မိူင်းၵျပၢၼ်ႇ ၵႂႃႇလူင်းလၢႆးမိုဝ်း ႁဵတ်းဢူၺ်းလီ တင်းၸုမ်းသၢမ်ၶႃၵဵင်း တီႈဝဵင်းၿိူဝ်ႇလိၼ်ႇ(Berlin)၊ မိူင်းၵျုႇမၼီႇ မိူဝ်ႈ 27.9.1940 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ လူင်းလၢႆးမိုဝ်းယဝ်ႉ ၵျပၢၼ်ႇၶဝ်ႈသိမ်း ဢိၼ်ႇၻူဝ်ႇၶျၢႆးၼႃး(Indochina) ဢၼ်ပဵၼ်ဝႆႉ တႂ်ႈမိုဝ်းပႅင်ႇသဵတ်ႈလႄႈ ပဵၼ်သဵၼ်ႈတၢင်းတေႃႉသူင်ႇ ၶိူင်ႈၵၢင်ႇ ၸူးသိုၵ်းၶႄႇ ဢၼ်တိုၵ်းၵျပၢၼ်ႇ မႃးၸဵမ်မိူဝ်ႈ 1937 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဢိၼ်ႇၻူဝ်ႇၶျၢႆးၼႃးၼၼ်ႉ ယၢမ်းလဵဝ်ပဵၼ် မိူင်းလၢဝ်း(Laos)၊ မိူင်းဝႅတ်ႉၼၢမ်း(Vietnam)လႄႈ မိူင်းၵမ်ႇၿေႃးၻီးယႃး (Cambodia) သၢမ်မိူင်းႁူမ်ႈ ၵၼ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၵျပၢၼ်ႇ ဢၢၼ်းဢဝ်ဢေးသျႃးပွတ်းဢွၵ်ႇ ႁူမ်ႈတႂ်ႈၶဝ်လႄႈ ပိုၼ်ၽၢဝ်ႇပိူင်ႁူမ်ႈသၢင်ႈ ပၢႆးမၢၵ်ႈမီး ၼႂ်းၵုၼ်လူင်ဢေးသျႃးပွတ်းဢွၵ်ႇယူႇယဝ်ႉ။ ၵျပၢၼ်ႇထၢင်ႇဝႃႈ ဢမေႇရိၵၼ်ႇ တေႁၼ်လီၸွမ်း ၼႆသေတႃႉ ဢမ်ႇႁၼ်လီၵမ်ႉထႅမ်။
ၵျပၢၼ်ႇ ၶဝ်ႈတိုၵ်းမိူင်းၶႄႇသေ ဢဝ်ၵူၼ်းတၢႆ တီႈၼၢၼ်းၵိၼ်း(Nanjing) ၼၼ်ႉလႄႈသင် ၵူဝ်သိုၵ်းၵျပၢၼ်ႇ ၶဝ်ႈၼႂ်းမိူင်း ဢၼ်ယူႇတႂ်ႈမိုဝ်း ဢမေႇရိၵၼ်ႇ၊ ပႅင်ႇသဵတ်ႈ၊ ၼႅတ်ႉꨢလႅၼ်ႇ ၼၼ်ႉလႄႈသင် 1938 ၼၼ်ႉ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ဢမေႇရိၵၼ်ႇ တတ်းၶၢတ်ႇပႅတ်ႈ လွင်ႈၵႃႉၶၢႆတေႃႇၵျပၢၼ်ႇ ယူႇယဝ်ႉ။ လိၵ်ႈႁူမ်ႈမၢႆတူၵ်းလူင်းၵႃႉၶၢႆ တင်းၵျပၢၼ်ႇမိူဝ်ႈ 1911 ၼၼ်ႉၵေႃႈ ဢမ်ႇမၵ်းမၼ်ႈယဝ်ႉ။ သင်ၸိူဝ်ႉၵျပၢၼ်ႇ ပႆႇထွၼ်သိုၵ်းဢွၵ်ႇ ၼႂ်းမိူင်းၶႄႇၸိုင် တေဢမ်ႇၵႃႉၶၢႆတေႃႇၵၼ်ၶိုၼ်း ၼႆယဝ်ႉ။
ၵျပၢၼ်ႇ ဢမ်ႇယွမ်းထွႆလႄႈ ဢမေႇရိၵၼ်ႇ ႁၢမ်ႈသူင်ႇလဵၵ်းပိတ်းပွတ်း (scrap iron)လႄႈ ႁႄႈ(metal) ၸူး မိူင်းၵျပၢၼ်ႇထႅင်ႈ။ သၢႆမၢႆၵႃႉၶၢႆ 1938 ၼၼ်ႉ လႆႈႁၼ်လဵၵ်းပိတ်းပွတ်း 74.1% လႄႈ တွင်းလႅင် 93% ဢၼ်ၸႂ်ႉယူႇ ၼႂ်းမိူင်းၵျပၢၼ်ႇၼၼ်ႉ ဢမေႇရိၵၼ်ႇသူင်ႇၶၢႆမႃး ၼႆယဝ်ႉ။
ႁူဝ်ပီ 1941 သိုၵ်းၵျပၢၼ်ႇ ၶဝ်ႈၼႂ်းဢိၼ်ႇၻူဝ်ႇၶျၢႆးၼႃးပွတ်းၸၢၼ်းလႄႈ ၸမ်မလေးယႃး(Malaya) ဢၼ်မီးတႂ်ႈဢင်းၵိတ်ႉ၊ ၵုၼ်ၿေႃႇၼီႇယူဝ်ႇ ပွတ်းႁွင်ႇ(Northern Borneo) လႄႈ ၿရူႇၼၢႆး (Brunei)ယဝ်ႉ။
လူင်ပွင်ၸိုင်ႈဢမေႇရိၵၼ်ႇ ယွၼ်းႁႂ်ႈၵျပၢၼ်ႇ ထွၼ်သိုၵ်း ဢွၵ်ႇၼႂ်းမိူင်းၶႄႇလႄႈ ဢိၼ်ႇၻူဝ်ႇၶျၢႆးၼႃးသေ တေသိုပ်ႇၵႃႉၶၢႆတေႃႇၵၼ် ၼႆသေတႃႉ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၵျပၢၼ်ႇ ဢၼ်ႁီႇၻေးၶိတူဝ်းၵျူဝ်ႇ ပဵၼ်ၽွင်းလူင်သိုၵ်းဝႆႉ ၼၼ်ႉဢမ်ႇယွမ်း။
24.7.1941 ၵျပၢၼ်ႇလႄႈ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ဝီႇၶျီႇ(Vichy) တူၵ်းလူင်းၵၼ်သေ ပၼ်သိုၵ်းၵျပၢၼ်ႇ ၵုမ်းတႃႈႁိူဝ်းမိၼ် ၸိူဝ်းပဵၼ်တီႈလမ်ႇလွင်ႈ ဢၼ်မီးဝႆႉၼႂ်းဢိၼ်ႇၻူဝ်ႇၶျၢႆးၼႃးၼၼ်ႉ တင်းမူတ်းယူႇယဝ်ႉ။
26.7.1941 လူင်ပွင်ၸိုင်ႈဢမေႇရိၵၼ်ႇ ယိုတ်းပႅတ်ႈ ၶူဝ်းၶွင်ငိုၼ်းၶမ်း ၵျပၢၼ်ႇ ဢၼ်မီးဝႆႉ ၼႂ်းမိူင်းဢမေႇရိၵၼ်ႇၼၼ်ႉ တင်းမူတ်း။ 1.8.1941 လူင်ပွင်ၸိုင်ႈဢမေႇရိၵၼ်ႇ ႁၢမ်ႈတတ်းပႅတ်ႈ လွင်ႈသူင်ႇၶၢႆ ၼမ်ႉမၼ်းၶိူင်ႈ(ထၢတ်ႈသီႇ) ၸူးၵျပၢၼ်ႇ။ ၼမ်ႉမၼ်းၸႂ်ႉ ၼႂ်းမိူင်းၵျပၢၼ်ႇ ႁူဝ်ပၢၵ်ႇ ပႅတ်ႇသိပ်း(80%)ၼၼ်ႉ ပဵၼ်ဢမေႇရိၵၼ်ႇ သူင်ႇၶၢႆမႃးပၼ်လႄႈ လွင်ႈဢမ်ႇၶၢႆၼမ်ႉမၼ်းပၼ်ထႅင်ႈၼၼ်ႉ တုမ်ႉယွၼ်ႈၵျပၢၼ်ႇတႄႉတႄႉ။ ၼမ်ႉမၼ်းဢၼ်တိုၵ်ႉၵိုတ်းဝႆႉ ၼႂ်းမိူင်းၵျပၢၼ်ႇၼၼ်ႉၵေႃႈ သင်ဝႃႈ ဢမ်ႇၸၢင်ႈ ဢဝ်တီႈလႂ်မႃးထႅင်ႈယဝ်ႉၸိုင် ၵိုတ်းလိူဝ်ဝႆႉ တႃႇၸႂ်ႉလႆႈထႅင်ႈ (2)ပီၵူၺ်း။ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈဢမေႇရိၵၼ်ႇ လႄႈ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၵျပၢၼ်ႇ ဢုပ်ႇဢူဝ်းၵၼ် ထႅင်ႈလၢႆပွၵ်ႈၵေႃႈ ဢမ်ႇၸၢင်ႈတူၵ်းလူင်းၵၼ်လႆႈ။
20.11.1941 ၵျပၢၼ်ႇသူင်ႇ ၶေႃႈတုၵ်းယွၼ်းၽိုၼ်လိုၼ်းသုတ်း ထိုင်ဢမေႇရိၵၼ်ႇ ဢၼ်မီးၶေႃႈၸုၵ်းမၼ်ႈ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၵျပၢၼ်ႇ ဝႆႉ(3) ၶေႃႈ

1. တေသိုပ်ႇမၵ်းမၼ်ႈၼိူဝ် ဢၼ်ၵျႃႇမၼီႇလႄႈဢီႇတလီႇ ပဵၼ်ဢူၺ်း လီၼင်ႇၶေႃႈတူၵ်းလူင်း ၸုမ်းသၢမ်ၶႃၵဵင်း။
2. ၵျပၢၼ်ႇ တေၵုမ်းၵမ် ပၢႆးမၢၵ်ႈမီးလႄႈ ဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်း ၼိူဝ်ၸဵင်ႇ ၸၢၼ်းဝၼ်းဢွၵ်ႇၵုၼ်ဢေးသျုး။
3. ၵျပၢၼ်ႇတေဢမ်ႇထွၼ်သိုၵ်း ဢွၵ်ႇၼႂ်းမိူင်းၶႄႇ။
   

လိူဝ်သေ (3)ၶေႃႈၼႆႉတေႉ တေၸၢင်ႈတူၵ်းလူင်းၵၼ်လႆႈယူႇ ၼႆယဝ်ႉ။
26.11.1941 ၽူႈၼၢမ်း ၼႂ်းၸိုင်ႈမိူင်းဢမေႇရိၵၼ်ႇၵေႃႇၻႄႇ(လ်)ႁႃး(လ်) (Cordell Hull) တွပ်ႇလိၵ်ႈမႃး “သိုၵ်းၵျပၢၼ်ႇ ဢၼ်မီးယူႇ ၼႂ်းမိူင်းၶႄႇလႄႈၼႂ်းဢိၼ်ႇၻူဝ်ႇၶျၢႆးၼႃးၼၼ်ႉ ဢမ်ႇမီးလွင်ႈလႅၵ်ႈ ပိၼ်ႇတူၵ်းလူင်းသင်သေ တေလႆႈ ထွၼ်ဢွၵ်ႇမူတ်း။ ၵျပၢၼ်ႇ တေလႆႈႁဵတ်း လိၵ်ႈႁူမ်ႈမၢႆတူၵ်းလူင်း တင်းမိူင်းမီးၸွမ်း သၢပ်ႇၼမ်ႉသမုၵ်ႉတြုႇပၸိၾဵၵ်ႉ ၼၼ်ႉဝႃႈ တေဢမ်ႇႁဵတ်းသိုၵ်းတေႃႇ”
တူၵ်းလူင်းၵၼ် ဢမ်ႇလႆႈလႄႈ 1.12.1941 ၵျပၢၼ်ႇၶဝ် ႁဵတ်းပၢင်ၵုမ်။ ၸွမ်ၽွင်းလူင်ၵဝ်ႇ၊ ၽွင်းမိူင်းၵဝ်ႇ၊ ၽူႈမီးပုၼ်ႈၽွၼ်းၸၼ်ႉသုင်၊ ၽူႈၵွၼ်းသိုၵ်းၸၼ်ႉယႂ်ႇ၊ ၽွင်းၶဵဝ်ၽၢႆႇၼွၵ်ႈမိူင်းၶဝ်ၵေႃႈ ဢွၼ်ၵၼ်ၶိုၼ်ႈႁူမ်ႈ။ ၼႂ်းပၢင်ၵုမ်ၼၼ်ႉ ထၢမ်ၵၼ်ဝႃႈ မိူင်းၵျပၢၼ်ႇ ၵိုင်ႇလီပိုတ်ႇၼႃႈသိုၵ်းႁိုဝ် ဢမ်ႇပိုတ်ႇ။ တေတိုၵ်း ၶၢဝ်းႁိုင်ႁိုဝ်ၶၢဝ်းပွတ်း ၼႆၵၼ်ယဝ်ႉ။
မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ ၽၢႆႇၽွင်းၶဵဝ်ၶဝ် တၢင်ႇမႃးဝႃႈ လွင်ႈဢုပ်ႇၵုမ် တင်းဢမေႇရိၵၼ်ႇၼၼ်ႉ ဢမ်ႇတူၵ်းလူင်းၵၼ်လႆႈ။ ၸွမ်ၽွင်းလူင် ႁီႇၻေးၶိတူဝ်းၵျူဝ်ႇလၢတ်ႈဝႃႈ “ဢမ်ႇၶႂ်ႈႁႂ်ႈ ပဵၼ်သိုၵ်း။ ၵူၺ်းၵႃႈ တႃႇႁႂ်ႈမိူင်းၵျပၢၼ်ႇယူႇ လွတ်ႈလႆႈၼၼ်ႉ လိူဝ်သေတိုၵ်း ဢမ်ႇမီး တၢင်းလိူၵ်ႈယဝ်ႉ” ဝႃႈၼႆ။
ၽူႈၵွၼ်းတပ်ႉ ဢွၼ်ၵၼ်လၢတ်ႈဝႃႈ“ၽူႈမီးၸၼ်ႉဢိၵ်ႇပႃး သိုၵ်းၵူႈၵေႃႉ ႁၢင်ႈႁႅၼ်းတူဝ်ႈတၼ်း ဢဝ်ၼိူဝ်ႉလိူတ်ႈသၢႆၸႂ် ဢၢပ်ႈပၼ်ၸဝ်ႈႁေႃသႅင် ယူႇလႄႈ ပႂ်ႉၶေႃႈသင်ႇယူႇၵူၺ်း” ၼႆယဝ်ႉ။ ဢိင်ၼိူဝ်တင်းႁၼ်ထိုင် ၵူႈၽၢႆႇသေ ၸဝ်ႈႁေႃသႅင် ႁီႇရိုႇႁီႇတူဝ်ႇ (Hirohito)မၵ်းမၼ်ႈၶေႃႈတႅပ်းတတ်း ၼႂ်းပၢင်ၵုမ်လူင်ႁေႃသႅင်ဝႃႈ ပၼ်ၶႂၢင်ႉ ပိုတ်ႇၼႃႈသိုၵ်းတင်း ဢမေႇရိၵၼ်ႇ၊ ဢင်းၵိတ်ႉလႄႈ ၼႄႇꨢလႅၼ်ႇယူႇ ၼႆယဝ်ႉ။
7.12.1941တပ်ႉႁိူဝ်းမိၼ်ၵျပၢၼ်ႇ ၶဝ်ႈတိုၵ်း တႃႈႁိူဝ်းပူးလႄး (Pearl Ha- bour) ၼိူဝ်ၵုၼ်ႁႃႇဝၢႆးဢိ(Hawaii)လႄႈ လႆႈတႄႇပဵၼ်သိုၵ်းတေႃႇၵၼ် တင်းမိူင်း ဢမေႇရိၵၼ်ႇယဝ်ႉ။
မိူဝ်ႈၼႂ်းပၢင်ၵုမ်ႁေႃၶမ်းၵျပၢၼ်ႇၼၼ်ႉ တူၵ်းလူင်းၵၼ်ဝႆႉဝႃႈ ၽွင်းၶဵဝ်ၶဝ် တေလႆႈဢုပ်ႇဢူဝ်းဝႆႉ တေႃႇထိုင် မိူဝ်ႈပႆႇတိုၵ်း ႁႃႇဝၢႆးဢိ(Hawaii) (30) မိၼိတ်ႉယဝ်ႉ ၸင်ႇတေပိုၼ်ၽၢဝ်ႇသိုၵ်း ၼႆယဝ်ႉ။ တေလႆႈႁႂ်ႈမႅၼ်ႈ ၽွင်းမိူဝ်ႈ ႁိူဝ်းမိၼ်ၵျပၢၼ်ႇ ၶဝ်ႈတိုၵ်း ၼႆယဝ်ႉ။ ၶၢဝ်းဢၼ်ပိုၼ်ၽၢဝ်ႇသိုၵ်း လႄႈၶၢဝ်းၶဝ်ႈတိုၵ်း ႁႂ်ႈမႅၼ်ႈမိူဝ်ႈလဵဝ်ၵၼ် ၼႆသေတႃႉ ယွၼ်ႉၽွင်းၶဵဝ် ၵျပၢၼ်ႇ တီႈဢမေႇရိၵၼ်ႇၼၼ်ႉ ၵိုင်ႉၵၢင်ႉပိၼ်ႇၶေႃႈလပ်ႉ(ၵူတ်ႉ) သၢႆလူမ်း ဢမ်ႇလႆႈလႄႈ ဢမ်ႇၸၢင်ႈပိၼ်ႇ ၶေႃႈပိုၼ်ၽၢဝ်ႇၼၼ်ႉ ၵမ်းလဵဝ်သေ ႁိူဝ်းမိၼ်ၵျပၢၼ်ႇ ၶဝ်ႈတိုၵ်း ႁႃႇဝၢႆးဢိ(Hawaii) ႁိုင်(10) ၸူဝ်ႈမူင်းယဝ်ႉ ၸင်ႇ ၶေႃႈပိုၼ်ၽၢဝ်ႇ ႁဵတ်းသိုၵ်းတေႃႇၵၼ် ဢၼ်ၵျပၢၼ်ႇပူင်ဢွၵ်ႇၼၼ်ႉ ၸင်ႇထိုင်ၼႂ်းမိုဝ်း လူင်ပွင်ၸိုင်ႈဢမေႇရိၵၼ်ႇ ၼႆယဝ်ႉ။ လွင်ႈၼၼ်ႉ ပဵၼ်တီႈ ဢမေႇရိၵၼ်ႇၼႄးဝႃႈ ၵျပၢၼ်ႇပဵၼ်ၵူၼ်းၵူတ်ႉၵႅၵ်း၊ ပဵၼ်ၵူၼ်း ဢမ်ႇမီးသတ်ႉၸႃႇ၊ ဢမ်ႇပိုၼ်ၽၢဝ်ႇသိုၵ်းသေ လၵ်ႉၶဝ်ႈတိုၵ်း ၼႆယဝ်ႉ။
7.12.1941 ၵျပၢၼ်ႇ ၶဝ်ႈတိုၵ်း ၵုၼ်ႁႃႇဝၢႆးဢိ(Hawaii)၊ မလေးယႃး (Malaya)၊ ၾိလိပ်ႉပိၼ်း(Philippines) မိူဝ်ႈလဵဝ်ၵၼ်ယဝ်ႉ။
ၽူႈတႅမ်ႈပိုၼ်းၵမ်ႈၽွင်ႈ ႁၼ်ဝႃႈ ၸွမ်ပွင်ၸိုင်ႈဢမေႇရိၵၼ်ႇ ရူဝ်ႉ(ၸ်) ဝႄႉ(လ်တ်)လႄႈ ၸုမ်းၵိူဝ်းၵုမ်မိူင်းဢမေႇရိၵၼ်ႇၶဝ်ၵေႃႈ ႁၢင်ႈႁႅၼ်း သိုၵ်းယူႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ဢမ်ႇၶႂ်ႈႁႂ်ႈၸိုဝ်ႈသဵင်ႁၢႆႉ ၵိုၵ်းပိုၼ်းလႄႈ သေႃႇယူင်း ၵဝ်းယွၵ်ႇ ႁႂ်ႈၵျပၢၼ်ႇ ပဵၼ်ၽၢႆႇတႄႇတိုၵ်းဢွၼ်တၢင်း ၼႆယဝ်ႉ။
ၸဵမ်မိူဝ်ႈလႆႈႁပ်ႉလိၵ်ႈပွတ်း ႁႃး(လ်)(Hull Note)ၼၼ်ႉ ႁူႉၸႅင်ႈလႅင်းဝႃႈ တေဢမ်ႇတူၵ်းလူင်းၵၼ်လႆႈယဝ်ႉ တေဢမ်ႇလွတ်ႈ ႁဵတ်းသိုၵ်းတေႃႇၵၼ်ယဝ်ႉၼႆသေ ၵျပၢၼ်ႇလၵ်ႉသူင်ႇသၢင်းၽေႃးတၢင်ႇႁိူဝ်းမိၼ်(6)လမ်း တၢင်ႇဢဝ်ႁိူဝ်းမိၼ်တိုၵ်း(408)လမ်း ၶဝ်ႈဢိူမ်ႈ ၵုၼ်ႁႃႇဝၢႆးဢိ ဝႆႉထႃႈယူႇ။ သင်တူၵ်းလူင်းၵၼ်လႆႈၵေႃႈ တေႁွင်ႉၶိုၼ်းသေ သင်ဢမ်ႇတူၵ်းလူင်း ၵၼ်လႆႈၵေႃႈ တေၸႂ်ႉတိုၵ်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉၽွင်းၶဵဝ်ၶဝ် ဢမ်ႇတူၵ်း လူင်းၵၼ်လႆႈယဝ်ႉလႄႈ လႆႈၸိသင်ႇ ၶဝ်ႈတိုၵ်းသေ ၵျပၢၼ်ႇလႆႈၶဝ်ႈပႃးမႃး ၼႂ်းသိုၵ်းလုမ်ႈၾႃႉ ပွၵ်ႈသွင်(WW2) ယူႇယဝ်ႉ။

ႁႅင်းဢီး ႁႂ်ႈၶဝ်ႈပႃးၸွမ်း ၼႂ်းသိုၵ်းလုမ်ႈၾႃႉပွၵ်ႈသွင်

လွင်ပွင်ၸိုင်ႈၵျပၢၼ်ႇ ၵူႈသိုပ်ႇၵူႈပၢၼ် ၸိူဝ်းပူၼ်ႉမႃးၼၼ်ႉ ဢမ်ႇၵုမ်း တပ်ႉသိုၵ်းလႆႈလႄႈ ဢမ်ႇမီးလွင်ႈမၼ်ႈၸေႇၼိမ်သဝ်းမႃး။ ၽွင်းလူင်၊ ၽွင်းမိူင်း ၸိူဝ်းသၢၼ်ၶတ်း လွင်ႈတိုၵ်းသိုၵ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ လႆႈၶၢမ်ႇ ပွင်ႁၢႆႉ လႄႈ တၢႆဝၢတ်ႇၵႂႃႇ တင်းၼမ်။ ထိုင်မိူဝ်ႈတူဝ်းၵျူဝ်ႇ ပဵၼ်ၸွမ်ၽွင်းလူင်မႃးၼၼ်ႉၵေႃႈ မုင်ႈမွင်းဝႃႈ တေဢမ်ႇလွတ်ႈပဵၼ်သိုၵ်း ၼႆလႄႈ ဢမ်ႇပိုၼ်ၽၢဝ်ႇသိုၵ်းၵမ်းလဵဝ်ၼၼ်ႉၵေႃႈ လႆႈၶၢမ်ႇသႄႉသွမ်း မီးလွင်ႈ လွၵ်ႇငိုတ်ႈ မိပ်ႇငႅၼ်းမၼ်းမႃး တင်းၼမ်။
ၸွမ်ႁၢၼ်ၵေႃႉၼိုင်ႈ ဢၼ်ပဵၼ်ဢူၺ်းၵေႃႉၵဝ်ႇ ၼႂ်းတပ်ႉၵေႃႈ မႃးႁႃမေးမၼ်းသေ လၢတ်ႈ “ၵႂႃႇယွၼ်းထူပ်း တီႈလုမ်းၵေႃႈ ဢမ်ႇလႆႈထူပ်း၊ လၢတ်ႈမၼ်းလူး ႁဝ်းဢမ်ႇၶႂ်ႈယိူၼ်ႉလႆႈယဝ်ႉ” ဝႃႈၼႆ။
ၵေႃႉပဵၼ်လၢၼ်ၸၢႆးမၼ်း ဢၼ်ၶိုၼ်ႈၸၼ်ႉၸွမ်ယူႇၼၼ်ႉၵေႃႈ လႆႈၶၢမ်ႇ ဢူၺ်းၵေႃႉ ပေႃႉထုပ်ႉသေ လၢတ်ႈဝႃႈ “လၢတ်ႈလုင်းမႂ်း ႁႂ်ႈမၼ်း ထွမ်ႇၵၢင်ၸႂ်ၵူၼ်းမိူင်းသေ တႅပ်းတတ်းပၼ်ဝႆးဝႆး” ၼႆယဝ်ႉ။
မိူဝ်ႈဢွင်ႇပႄႉပၢင်တိုၵ်းလႄႈ ငိၼ်းၶေႃႈပိုၼ်ၽၢဝ်ႇ ၼႂ်းဢွမ်လူမ်း(ရေႇၻီႇယူဝ်ႇ)ၼၼ်ႉ မေးမၼ်းၸင်ႇတမ်းၸႂ်လႆႈဝႃႈ ၽူဝ်မၼ်းၼၢင်း တူဝ်းၵျူဝ်ႇ တေလွတ်ႈၽေးသေ ထိုင်ႁိူၼ်းလႆႈလီလီယူႇ ၼႆယဝ်ႉ။
ယွၼ်ႉဢမေႇရိၵၼ်ႇ ပိုၼ်ၽၢဝ်ႇသိုၵ်းတေႃႇၵျပၢၼ်ႇၶိုၼ်းလႄႈ ဢူၺ်းလီ သၢမ်ၶႃၵဵင်း ၵျုႇမၼီႇလႄႈဢီႇတလီႇၵေႃႈ ပိုၼ်ၽၢဝ်ႇသိုၵ်းတေႃႇ ဢမေႇရိၵၼ်ႇၶိုၼ်းသေ သိုၵ်းလုမ်ႈၾႃႉပွၵ်ႈသွင်ၼၼ်ႉၵေႃႈ ယႂ်ႇၵႂၢင်ႈမႃး။
ၽၢႆႇၵျပၢၼ်ႇၼၼ်ႉ တပ်ႉလိၼ်လႄႈတပ်ႉၼမ်ႉ ဢမ်ႇပဵၼ်ၸႂ်လဵဝ်ၵၼ်။ ၼႂ်းတပ်ႉလိၼ်ၼင်ႇၵၼ်ၵေႃႈ မိူၼ်ၼင်ႇတပ်ႉၵႂၢၼ်တုင်းၼၼ်ႉ ငဝ်ႈငုၼ်းပွင်ၵၢၼ်သိုၵ်း ဢမ်ႇၵုမ်းၵမ်ၶဝ်လႆႈ။ ႁႅင်းငိုၼ်း၊ ႁႅင်းၵူၼ်း၊ ႁႅင်းၸၢၵ်ႈၶဝ် ဢမ်ႇပဵင်းဢမေႇရိၵၼ်ႇ။ ဢမေႇရိၵၼ်ႇသမ်ႉ ပိုတ်ႇၽုၺ်ႇ ၵႂၢမ်းလပ်ႉသၢႆလူမ်းၵျပၢၼ်ႇလႆႈသေ ၵျပၢၼ်ႇသမ်ႉ ဢမ်ႇပိုတ်ႇၶေႃႈလပ်ႉသၢႆလူမ်း ဢမေႇရိၵၼ်ႇလႆႈလႄႈ လႆႈပဵၼ်လွင်ႈတၢင်း ႁႂ်ႈၵျပၢၼ်ႇသုမ်းသိုၵ်း ယူႇယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈတေႇပဵၼ်သိုၵ်း ၼႂ်းၶၢဝ်းတၢင်း (6) လိူၼ်ၼၼ်ႉ ၵျပၢၼ်ႇ ၶဝ်ပႄႉမႃး ၵူႈၼႃႈသိုၵ်းသေတႃႉ ဝၢႆးၼၼ်ႉတႄႉ လႆႈသုမ်းၵႂႃႇယူႇ လွႆးလွႆးသေ ထိုင်တီႈ ႁိူဝ်းမိၼ်ဢမေႇရိၵၼ်ႇ မႃးပွႆႇမၢၵ်ႇ တီႈမိူင်းၵျပၢၼ်ႇ လႄႈလႆႈလူႉသုမ်း ၼမ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ႁၼ်ထိုင်ဝႃႈ ဢမ်ႇမီးၼမ်ႉၵတ်ႉ တႃႇတေပႄႉသိုၵ်းသေမဝ်ႇၵႃး ၵူၼ်းမိူင်းၵေႃႈ ဢမ်ႇႁၼ်လီယဝ်ႉလႄႈ ၸွမ်ၽွင်းလူင် တူဝ်းၵျူဝ်ႇ လႆႈၶၢမ်ႇပူတ်းလူင်းမိူဝ်ႈ 18.7.1944 ၼၼ်ႉယူႇယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ မီးၶေႃႈပိုၼ်ၽၢဝ်ႇ ဝႃႈ “ၸုမ်းပွင်ၵၢၼ်ၸုမ်းၼႆႉ ၸႂ်ႉလွၵ်းလၢႆးသင်ၵေႃႈ တေဢမ်ႇထိုင်ယိူင်းဢၢၼ်းလႆႈယဝ်ႉ။ ၼင်ႇႁိုဝ် တေသိုပ်ႇတိုၵ်း တေႃႇထိုင် ဢွင်ႇပႄႉၼၼ်ႉ တေလႆႈၶွတ်ႇၽွတ်ႈၸုမ်းပွင်ၵၢၼ်မႂ်ႇယဝ်ႉ” ဝႃႈၼႆ။
ၸုမ်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈမႂ်ႇၵေႃႈ သိုပ်ႇၶတ်းၸႂ် ၵူႈလွၵ်းလၢႆးသေတႃႉ ၵျပၢၼ်ႇၶဝ် သုမ်းမႃးၵူႈၼႃႈသိုၵ်း ၵူႈၼႃႈတီႈ။ 8.9.1943 ဢီႇတလီႇ ဝၢင်းၶိူင်ႈၵႂုႃႇသေ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈမႂ်ႇ လႆႈဝၢႆႇၼႃးသိုၵ်း တိုၵ်းၶိုၼ်းၵျုႇမၼီႇ။ ၵျုႇမၼီႇ သုမ်းၵႂႃႇထႅင်ႈ မိူဝ်ႈ 8.5.1945 ၼၼ်ႉလႄႈ ဢၼ်သိုပ်ႇတိုၵ်းယူႇၼၼ်ႉ ၵိုတ်းၵျပၢၼ်ႇ မိူင်းလဵဝ်ၵူၺ်းယဝ်ႉ။
သိုၵ်းၵျပၢၼ်ႇၶဝ် ၶၢမ်ႇတၢႆသေ တိုၵ်းၵေႃႈယႃႇ သုမ်းၵၢၼ်ႉလႄႈ ၼႃႈတီႈၶဝ်ၵေႃႈ ၵႅပ်ႈလူင်းလွႆးလွႆး။ ဢမေႇရိၵၼ်ႇ ဢဝ်ႁိူဝ်းမိၼ် ဢၢၼ်ႇႁဵင်မၼ်း မႃးပွႆႇမၢၵ်ႇလႄႈ ပဵၼ်ၽဝ်ႇၵႂႃႇတင်းမိူင်းၵေႃႈ ၵျပၢၼ်ႇ ယင်းပႆႇယွမ်း။ ယွၼ်ႉသိုၵ်းၵျပၢၼ်ႇၶဝ် ၶၢမ်ႇတၢႆသေ တိုၵ်းလႄႈ ၽၢႆႇဢမေႇရိၵၼ်ႇ ၶဝ်ၵေႃႈ မီးလွင်ႈလူႉသုမ်းၼမ်တႄႉတႄႉ။
သင်တေၶိုၼ်ႈတိုၵ်း ၼိူဝ်ၵုၼ်ၵျပၢၼ်ႇၼႆၸိုင် ၶႅၼ်းတေလူႉသုမ်းၼမ် ၼႆလႄႈ ဢမေႇရိၵၼ်ႇ ၸင်ႇပွႆႇ မၢၵ်ႇဢၼုမျူႇ သွင်လုၵ်ႈ။ လုၵ်ႈဢွၼ်တၢင်း ပွႆႇတီႈဝဵင်းႁီႇရူဝ်ႇသျီးမႃး(Hiroshima) မိူဝ်ႈ 6.8.1945 ၼၼ်ႉ လႄႈ ၵူၼ်းတၢႆထင်တီႈၵႂႃႇ ပႅတ်ႇမိုၼ်ႇ(80,000)ပၢႆ။ ဝၢတ်ႇၸဵပ်းတင်းၼမ်။ လုၵ်ႇထိသွင်ပွႆႇ တီႈဝဵင်းၼႃႇၵႃႇသၵီႇ(Nagasaki) မိူဝ်ႈ 9.8.1945 လႄႈ တၢႆ (75,000)ပၢႆ။ ဝၢတ်ႇၸဵပ်းထႅင်ႈတင်းၼမ်။
သင်တေဢမ်ႇယွမ်း တေသိုပ်ႇပွႆႇမၢၵ်ႇမဵဝ်းၼၼ်ႉထႅင်ႈ တေႃႇထိုင်မူၺ်ႉ တင်းၵုၼ်ၼႆယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ ယင်းတိုၵ်ႉမီး ၵျပၢၼ်ႇ ၸိူဝ်းပႆႇၶႂ်ႈယွမ်းၼၼ်ႉယူႇထႅင်ႈလႄႈ ၸဝ်ႈႁေႃသႅင်ၶဝ် ၸင်ႇလႆႈလၢတ်ႈဝႃႈ “ၼင်ႇႁိုဝ် ဝၢၼ်ႈမိူင်းလႄႈ ၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈၵျပၢၼ်ႇႁဝ်း တေယူႇလွတ်ႈ မၼ်ႈၵိုမ်းၵႂႃႇလႆႈ ထႅင်ႈမိူဝ်းၼႃႈၼၼ်ႉ တေလႆႈယွမ်းပၼ်ၶဵၼ်ယဝ်ႉ။ မဵဝ်းဢၼ်ဢမ်ႇၵိုင်ႇယိူၼ်ႉၵၼ်ႈၵေႃႈ ႁူႉၵႃႈ တေလႆႈယိူၼ်ႉၵၼ်ႈၵႂႃႇ ၵူႈၵေႃႉယဝ်ႉ” ဝႃႈၼႆ။ ၽၢႆႇၵျပၢၼ်ႇ တုၵ်းယွၼ်းဝႃႈ တေဢမ်ႇလႆႈတိူဝ်ႉ ၸဝ်ႈႁေႃသႅင်ၶဝ်။ ဢမေႇရိၵၼ်ႇၽွမ်ႉၸွမ်းသေ လႆႈတူၵ်းလူင်း ၵိုတ်းသိုၵ်းၵၼ်ၵႂႃႇ မိူဝ်ႈဝၼ်း 14.8.1945 ၼၼ်ႉယူႇယဝ်ႉ။