ၸုမ်းပၢႆးယူႇလီလုမ်ႈၾႃႉ
 | |
 | |
| တူဝ်ယေႃႈ | WHO |
|---|---|
| သဵင်ဢွၵ်ႇ |
|
| တႄႇတင်ႈ | 7 ဢေႇပရႄႇ 1948 |
| မဵဝ်းၸုမ်း | United Nations specialised agency |
| သၢႆငၢႆတူင်ႉၼိုင် | တိုၵ်ႉတူင်ႉၼိုင်ယူႇ |
| ငဝ်ႈငုၼ်း | ၵျၼီးဝႃ ၊ မိူင်းသဝိတ်ႈၸႃႇလႅၼ်ႇ |
ၽူႈၵမ်ၵၢၼ် | Tedros Adhanom (Director-General) Soumya Swaminathan (deputy Director-General) Jane Ellison (deputy Director-General) |
ငဝ်ႈၸုမ်း | United Nations Economic and Social Council |
ၽႅၼ်ၵၢၼ်ငိုၼ်း | $4.422 billion (2018–2019) |
| ဝႅပ်ႉသၢႆႉ | www.who.int |
ၸုမ်းပၢႆးယူႇလီလုမ်ႈၾႃႉ (World Health Organization, WHO) ၼႆႉ ပဵၼ် ဢေႇၵျႅၼ်ႇၸီႇၶိုၵ်ႉတွၼ်း ႁင်း ၸၢတ်ႈၸိုင်ႈလုမ်ႈၾႃႉ (UN) သေ ပဵၼ်ဢႃႇၼႃႇပၢၼ်ႇ ဢၼ်ငူပ်ႉငိႁဵတ်းသၢင်ႈ ဢၼ်ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈ ပၢႆးယူႇလီၵူၼ်းမိူင်း ၵူႈၸိုင်ႈမိူင်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ လႆႈမၵ်းမၢႆ မိူဝ်ႈပီ 1948 လိူၼ်ဢေႇပရႄႇ 7 ဝၼ်းသေ ငဝ်ႈၸိုင်ႈမၼ်းမီးတီႈ ဝဵင်းၵျၼီႇဝႃႇ တီႈမိူင်းသဝိတ်ႈၸႃႇလႅၼ်ႇယဝ်ႉ။ ၸုမ်းဢေႇၵျႅၼ်ႇၸီႇၼႆႉ မၼ်းလႆႈၸၢမ်ႈပူၺ်ႈဢဝ် လွင်ႈၵမ်ႉထႅမ် လႄႈ ၶေႃႈပူင်ဢႃႇၼႃႇ ၸုမ်းပၢႆးယူႇလီ ဢၼ်ပဵၼ် ဢေႇၵျႅၼ်ႇၸီႇ ၸၢတ်ႈၸိုင်ႈလုမ်ႈၾႃႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
မၢႆမီႈပိူင်ၽွတ်ႈႁႅၼ်း လႄႈ ပိုၼ်း
[မႄးထတ်း | မႄးထတ်းငဝ်ႈငႃႇ]ၸွမ်းလူၺ်ႈ မၢႆမီႈပိူင်ၽွတ်ႈႁႅၼ်း WHO သေ လွင်ႈယိူင်းဢၢၼ်းၶဝ် မွၵ်ႇဝႆႉဝႃႈ "ၵူၼ်းတင်းသဵင်းၼႆႉ တေလႆႈဢဝ် ၸၼ်ႉထၢၼ်ႈပၢႆးယူႇလီ ဢၼ်သုင်သုတ်း ဢၼ်ၸွမ်းၼင်ႇဢၼ်ပဵၼ်ၼၼ်ႉ" ဝႃႈၼႆယဝ်ႉ။ ၵၢၼ်ငၢၼ်းပိူင်လူင်မၼ်းတႄႉ တွၼ်ႈတႃႇ တိုၵ်းတေႃး တၢင်းပဵၼ်လူင် မိူၼ်ၼင်ႇ တၢင်းပဵၼ် မဵဝ်းၸၢင်ႈၸပ်းၵၼ် လႄႈ တွၼ်ႈတႃႇ ယုၵ်ႉတၢင်ႇၸၼ်ႉသၢႆငၢၼ် ပၢႆးယူႇလီၵူၼ်းမိူင်းတင်းသဵင်း ၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉၼႆႉ ၼႆယဝ်ႉ။
ၸုမ်းပၢႆးယူႇလီလုမ်ႈၾႃႉ (WHO) ၼႆႉ မၼ်းပဵၼ်ၸုမ်းငဝ်ႈတိုၼ်း ႁင်း ၸၢတ်ႈၸိုင်ႈလုမ်ႈၾႃႉယဝ်ႉ။ မၢႆမီႈပိူင်ၽွတ်ႈႁႅၼ်း မၼ်းၼႆႉ လႆႈတႄႇ ပဵၼ်တၢင်းၵၢၼ် မိူဝ်ႈ (ပီ 1950၊ လိူၼ်ဢေႇပရႄႇ 7 ဝၼ်း) မိူဝ်ႈဝၼ်းပၢႆးယူႇလီလုမ်ႈၾႃႉ ဢၼ်မိူင်းလုၵ်ႈၸုမ်း 26 မိူင်း လႆႈမၵ်းမၼ်ႈမႃးၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၵျဝႃႇႁႃလႃႇၼေႇရူး မိူင်းဢိၼ်းတီးယႃး ၵေႃႉပၼ် တၢင်းၶႆႈၸႂ် တွၼ်ႈတႃႇတႄႇ WHO ၼႆႉယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈပႆႇထိုင်ၶၢဝ်းယၢမ်းၼၼ်ႉ ဢၼ်ပဵၼ်ၸုမ်းပၢႆးယူႇလီလုမ်ႈၾႃႉ ႁင်း ၸူးႁူုမ်ႈတုမ်ၵူႈၸိုင်ႈမိူင်းၼၼ်ႉ ၸိူဝ်းပဵၼ်ၵၢၼ် ဢၼ်တိုၵ်ႉလူဝ်ႇလႆႈႁဵတ်း လႄႈ ၵၢၼ်ငၢၼ်းဢၼ်ႁဵတ်းသၢင်ႈယူႇၼၼ်ႉ ဝၢႆးသေ ပၢင်ၵုမ်ပၢႆးယူႇလီ ၵူႈၸိုင်ႈမိူင်း ဢၼ်ႁဵတ်းမိူဝ်ႈ ၶၢဝ်းမႆႈ ပီ 1946 ၼၼ်ႉယဝ်ႉသေ လႆႈမီးတႂ်ႈၵုမ်းထိင်း ၵေႃၵမ်ၵၢၼ်ၸူဝ်ႈၵႅပ်ႉယဝ်ႉ။
ဢဝ်ၶေႃႈတႅပ်ႉတတ်း ပၢင်ၵုမ်ၵူႈလွင်ႈလွင်ႈ သေ လႆႈဢၢပ်ႈပၼ်ဢႃႇၼႃႇမႃးယဝ်ႉ။ မိူဝ်ပီႈ 1947၊ လိူၼ်ၸၼ်ႇဝႃႇရီႇၼၼ်ႉ ဢၼ်ပဵၼ်လုမ်းပၢႆးယူႇလီ လွင်ႈသႅၼ်ႈသႂ်တူဝ် ၵူၼ်းမိူင်း ၵူႈၸိုင်ႈမိူင်း ဢၼ်ပဵၼ် ၵၢၼ်ၸွႆႈသၢင်ႈ လွင်ႈၵူတ်ႇႁႃလဵပ်ႈႁဵင်းမူင်ႈမႅင်း မဵဝ်းမေႃၸပ်းၵၼ် (Office International d'Hygiène Publique) ဢၼ်မီးတီႈ ၾရၢင်ႇသဵတ်ႈ ၵေႃႈ လႆႈႁူမ်ႈပွင်းၵၼ်တင်း ၵေႃပွင်ၵၢၼ်ၸူဝ်ႈၵႅပ်ႉ ႁင်း ၸုမ်းပၢႆးယူႇလီလုမ်ႈၾႃႉမႃးယဝ်ႉ။
ၵၢၼ်ငၢၼ်းၸိူဝ်းႁဵတ်းသၢင်ႈ
[မႄးထတ်း | မႄးထတ်းငဝ်ႈငႃႇ]WHO ဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်း တွၼ်ႈတႃႇ ၵႅတ်ႇၵင်ႈ လႄႈ ၶပ်ႉမၢႆယူတ်းယႃ မိူၼ်ၼင်ႇ တၢင်းပဵၼ် သႃးၸ် ဢၼ်ပဵၼ် တၢင်းပဵၼ်ပွတ်ႇၵႂ်ႈ၊ ၼၢဝ်ၼူၵ်ႉ၊ တၢင်းပဵၼ် ပွတ်ႇၸဵပ်း၊ သႂၢႆးၾလူး ႁွင်ႉ ၼၢဝ်ၼူၵ်ႉၵႆႉ လႄႈ တၢင်းပဵၼ်ၸဵပ်း ဢၼ်ၸၢင်ႈၸပ်းၵၼ် မိူၼ်ၼင်ႇ ဢဵၵ်ႉၶျ်ဢၢႆႇဝီႇ တၢင်းပဵၼ်ႁဵင်းတူဝ်တူၵ်း ([1]) ၸၵႂႃႇၸိူဝ်းၼၼ်ႉ သေ လႆႈငူပ်ႉငိႁဵတ်းသၢင်ႈၸွမ်းၵၼ်တင်း ၵူႈၸိုင်ႈမိူင်းယဝ်ႉ။ တွၼ်ႈတႃႇ ႁဵတ်းဢွၵ်ႇ ယႃႈယႃႁႄႉၵင် ဢၼ်လႆႈတမ်းၸႂ် ဢၼ်မီးၼမ်ႉၵတ်ႉ၊ ပၢႆးမေႃ ဢၼ်ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈ လွင်ႈႁဵတ်းဢွၵ်ႇယႃႈယႃ၊ ၶိူင်ႈၸၢၵ်ႈ၊ ႁဵတ်းဢွၵ်ႇယႃႈယႃ လႄႈ ပိုၼ်ၽႄႈယႃႈယႃႈ ၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ WHO ၵမ်ႉထႅမ်ပၼ်ယဝ်ႉ။
ဢၼ်ပဵၼ်တၢင်းပဵၼ် Smallpox ၼႆႉ လႆႈဢွၼ်ၵၼ် တိုၵ်းတေႃးၵူၼ်ႇႁၢၵ်ႇမၼ်းပႅတ်ႈ ႁိုင်ႁူဝ်သိပ်းပီ သွင်ဢၼ်သေ ထိုင်ပီ 1980 ၼၼ်ႉ WHO လႆႈပိုၼ်ၽၢဝ်ႇဝႃႈ ၽဵဝ်ႈလၢင်ႈပဵၼ်ၸဵမ်ႁၢၵ်ႈမၼ်း ဝႃႈၼႆယဝ်ႉ။ ၼႂ်းပိုၼ်းၼႆႉ တၢင်းပဵၼ်ဢၼ်ၼႆႉ ပဵၼ်တၢင်းပဵၼ်ဢွၼ်တၢင်းသုတ်း ဢၼ်ၵူၼ်းၶတ်းၸႂ်သေ ၽဵဝ်ႈမူၺ်ႉပႅတ်ႈလႆႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
တၢင်းပဵၼ်လုပ်ႇဢူၼ်ႈ ဢၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ ပူဝ်ႇလီႇယူဝ်ႇၼၼ်ႉၵေႃႈ ၼႂ်းၵႃႈၶၢဝ်းပီဢမ်ႇႁိုင်ဢမ်ႇၼၢၼ်းၼၼ်ႉ တေၸၢင်ႈၽဵဝ်ႈမူၺ်ႉပႅတ်ႈလႆႈယူႇၼႆ WHO လႆႈမုင်ႈမွင်ႈဝႆႉဝႃႈၼၼ်ယဝ်ႉ။ လုၵ်ႉတီႈၸုမ်းသေ လႆႈႁဵတ်း HIV/AIDS ထူးလ်ၵိတ်ႉ ဢၼ်ပဵၼ် တိုၵ်ႈယႃႈယႃဢၼ်ပႃးၸေးၸေးၼၼ်ႉ ပၼ် တွၼ်ႈတႃႇ မိူင်းၸိၼ်ႇပႃႇပူၺ်ႇ ပဵၼ်တၢင်းၵၢၼ် ဢွၼ်တၢင်းသုတ်းၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉၼႆႉယဝ်ႉ။
လိူဝ်သေ လွင်ႈၽဵဝ်ႈမူၺ်ႉပႅတ်ႈလႆႈ တၢင်းပဵၼ်ၸဵပ်းယဵၼ်းၼႆႉဢမ်ႇၵႃး ၵပ်းၵၢႆႇလူၺ်ႈ ပၢႆးယူႇလီသေ လႆႈႁဵတ်းပႃး လွင်ႈသူၼ်းတုမ်ၵူႈမဵဝ်းမဵဝ်းယဝ်ႉ။ ပိူင်ယၢင်ႇမၼ်း မိူၼ်ၼင်ႇတိုၵ်းသူၼ်း တင်းၵမ်ႇၽႃႇ ႁႂ်ႈဢွၼ်ၵၼ်တိူဝ်းၵိၼ် မၢၵ်ႇမႆႉမၢၵ်ႇတွၵ်ႇ ၽၵ်းယိူဝ်ႈၼၢင်းၶဵဝ် လႄႈ ႁႂ်ႈယွမ်းၸႂ်ႉ မႆယႃႈလူင်။ မိူဝ်ႈပီ 2007၊ လိူၼ်ၾႅပ်ႇဝႃႇရီႇၼၼ်ႉ ၽူႈလူင်ႉလႅၼ်ႇၶဝ် ႁူပ်ႉထူပ်းၵၼ်တီႈ ငဝ်ႈၸိုင်ႈၵျၼီႇဝႃႇသေ လႆႈသူင်ႇၶၢဝ်ႇဝႃႈ ၵပ်းၵၢႆႇလူၺ်ႈ ယႃႈယႃႁႄႉၵင်ႈ ဢၼ်ပဵၼ်တွၼ်ႈတႃႇ တၢင်းပဵၼ်ၼၢဝ်ယွၼ်ႉယုင်း ဢၼ်မေႃၸပ်းၽႄႈၵၼ်ၼၼ်ႉ လႆႈဢွင်ႇမၢၼ်ႇမႃး ၵူႈၸၼ်ႉၸၼ်ႉ ယဝ်ႉဝႃႈၼႆ။
လွင်ႈယူတ်းယႃ၊ လွင်ႈၸၢမ်းတူဝ်ထူပ်း လႆႈႁဵတ်းယဝ်ႉ 40 ပၢႆသေ တိုၵ်ႉသိုပ်ႇႁဵတ်းယူႇတိၵ်းတိၵ်းၼႆယဝ်ႉ။ ၵမ်ႉၼမ်တႄႉ လႆႈၽင်ၸႂ် ႁဵတ်းၼိူဝ် ၵူၼ်းလူင် ဢၼ်သႅၼ်းဢႃႇယု တဵမ်ပၢၼ်ၵၢင်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၶွမ်ႇပၼီႇမၢင်ၸိူဝ်းၼႆႉ ပေႃးၸၢမ်းတီႈ ၵူၼ်းပၢင်ၵၢင်သေ ပေႃးလႆႈတမ်းၸႂ်ယဝ်ႉ ၸင်ႇတႄႇ ၵူတ်ႇၸၢမ်း ယူတ်းယႃ ၸိူဝ်းဢႃႇယုယႂ်ႇ လႄႈ လုၵ်ႈဢွၼ်ႇၶဝ်ယဝ်ႉ။ ၸိူဝ်းပဵၼ် ယႃႈယႃႁႄႉၵၼ် ဢၼ်ၸၢမ်းတူၺ်း ဢႃႇယုၵူႈမဵဝ်းၼၼ်ႉ မီးၼမ်ႉၵတ်ႉၶႅမ်ႉလီသေ ပဵၼ်ဢၼ်လႆႈတမ်းၸႂ်ယဝ်ႉဝႃႈၼႆ။
