ၽြႃးၵၢင်ႉမေႃႇ

ၽြႃးၵၢင်ႉမေႃႇ
ၽြႃးပေႃႇၵျူဝ်ႇ
ၽြႃးၵၢင်ႉမေႃႇ၊ သီႇပေႃႉ
ၽြႃးၵၢင်ႉမေႃႇ တီႈမိူင်းတႆး
ၶေႃႈမုၼ်း
ဢွင်ႈတီႈ	ဝဵင်းသီႇပေႃႉ
ၵူဝ်ဢေႃးတိၼဵတ်ႉ	22.5832822°N 97.233645°E / 22.5832822; 97.233645
လွင်ႈၵဵဝ်ႇၵွင်ႉ ၽႃႇသႃႇၵိူဝ်းယမ်	ထေရဝႃတ
Municipality	ၸႄႈဝဵင်းသီႇပေႃႉ
ၸႄႈမိူင်း	မိူင်းတႆး
မိူင်း	မိူင်းမၢၼ်ႈ

ၽြႃးၵၢင်ႉမေႃႇ

ၽြႃးၵၢင်ႉမေႃႇၼႆႉ မီးဝႆႉ ၼႂ်းမိူင်းတႆး ပွတ်းႁွင်ႇ ၸႄႈဝဵင်းသီႇပေႃႉ တီႈဝၢၼ်ႈၵၢင်ႉမေႃႇ (ၵႆယၢၼ်ၽၢႆႇတူၵ်း ဝဵင်းသီႇပေႃႉ မွၵ်ႈၸဵတ်းလၵ်း၊ ၵႆယၢၼ် ၸဵင်ႇႁွင်ႇဝၼ်းဢွၵ်ႇ ဝဵင်းၵျွၵ်ႉမႄး မွၵ်ႈ 14 လၵ်း) သေ မီးႁိမ်းၽင်ႇ တၢင်းၵႃး လႃႈသဵဝ်ႈ လႄႈ ဝဵင်းလိူဝ်ႇ။ မီးၽၢႆႇႁွင်ႇ မႄႈၼမ်ႉတူႈယဝ်ႉ။ ၼႂ်းၵႃႈ ၽြႃးၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇ ၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႈ မိူင်းတႆးၼႆႉ ၽြႃးၵၢင်ႉမေႃႇၼႆႉၵေႃႈ ၶဝ်ႈပဵၼ်ၽြႃး ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇ ဢၼ်ၼိုင်ႈ။

သီႇပေႃႉ

ဝဵင်းသီႇပေႃႉၼႆႉ ၸဝ်ႈပိုၼ်းၶဝ် မၵ်းမၢႆဝႃႈ တႄႇတင်ႈ ပဵၼ်ဝဵင်း မိူဝ်ႈၿီႇၸီႇ 423 ၼႆယဝ်ႉ။ တီႈၼႂ်းပိုၼ်း ရႃႇၸဝၢင်ႇ ဢုင်းပွင်ႇၼၼ်ႉတႄႉ ဝႃႈဝႆႉ သီႇပေႃႉၼႆႉ ၸဝ်ႈၶုၼ်ၶမ်းၼေႃႇ (ၸဝ်ႈၶမ်းၸေႃႇ) တႄႇမိူဝ်ႈပီသႃႇသၼႃႇ 485 ၼႆယဝ်ႉ။ သီႇပေႃႉၼႆႉ ၸိုဝ်ႈမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ ႁွင်ႉဝႃႈ ဢုင်းပွင်ႇ ၼႆယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈပီၵေႃးၸႃႇ 1076 ပၢၼ်ၸဝ်ႈၽလူင် ဢုၵ်ႉၵႃႇၸေႇယၼၼ်ႉ ၵူၼ်းဝဵင်းဢုင်းပွင်ႇ ပဵၼ် ၵႃႇလႁႃႈဝၢၼ်ႈလႅင်မိူင်းသေ ၵူၼ်းလူႉယႂ်ႇ တၢႆၼမ်ၼႃႇလႄႈ ၸဝ်ႈၽလူင် ၸင်ႇလႆႈၶၢႆႉမႃး တင်ႈဝဵင်းမႂ်ႇ တီႈသူပ်းပေႃႈသေ ၸင်ႇပဵꧣ် ဝဵင်းသီႇပေႃႉ ယၢမ်းလဵဝ်ယဝ်ႉ။ ၵပ်းၵၢႆႇလူၺ်ႈ ၸိုဝ်ႈဝဵင်းသီႇပေႃႉၼႆႉၵေႃႈ ၸဝ်ႈပိုၼ်းၶဝ် ၼိုင်ႈၸဝ်ႈဝႃးၼိုင်ႈပိူင်သေ ပႅၵ်ႇၵၼ်ဝႆႉ လႆႈႁၼ်ၼင်ႇၼႆ။ ၵမ်ႈၽွင်ႈဝႃး ဝဵင်းသီႇပေႃႉၼႆ့ မိူဝ်ႈတႄႇမၼ်း မီးပွၵ်ႉ သီႇပွၵ်ႉလႄႈ ႁွင်ႉဝႃႈ ဝဵင်းသီႇပွၵ်ႉ ၊ ဝၢႆးမႃး ပဵၼ်ၵႂႃႇ သီႇပေႃႉ ၼႆၵေႃႈဝႃႈ။ ပေႃႈထဝ်ႈလုင်းၵျေႃႇၸေႃး (သီႇပေႃႉ) ဝႃႈ ဝဵင်းဢၼ်ၼႆႉ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ မီးဝႆႉ တီႈၼမ်ႉပေႃႉ။ သူပ်းၼမ်ႉပေႃႉ မႃးပွင်ႇသႂ်ႇ ၼမ်ႉတူႈလႄႈ ႁွင်ႉဝႃႈ ဝဵင်းသူပ်းပေႃႉ ၼႆသေ ဝၢႆးမႃး ပဵၼ်ၵႂႃႇ ဝဵင်းသီႇပေႃႉ ၼႆယဝ်ႉ။ ၵမ်ႈၽွင်ႈၵေႃႈဝႃႈ ၸဝ်ႈၶုၼ်သီႇပေႃႉၼႆႉ မၼ်းလႆႈ ဢုပ်ႉပိူင်ႇ ဝၢၼ်ႈမိူင်း သီႇမိူင်း (မိူင်းလူင်၊ သုမ်သႆႇ၊ မိူင်းတုင်၊ မိူင်းသီႇပေႃႉ) လႄႈ ၸင်ႇဢဝ် တူဝ် သီႇ ၼၼ်ႉ မႃးၵိုၵ်း ၼမ်ႉပေႃႉ သေ ၸင်ႇႁိၵ်ႈၸိုဝ်ႈဝႃႈ သီႇပေႃႉ ၼႆယဝ်ႉ။ လွင်ႈၸိူဝ်းၼႆႉ တႃႇတေထဵင်ၵၼ်တႄႉ ဢမ်ႇၸႂ်ႈၼင်ႇၵဝ်ႇ။ ယွၼ်ႉၵိုင်ႇလီႁူႉလႄႈ ၸင်ႇတႅမ်ႈၼႄဝႆႉ ပႅင်ႈၼင်ႇ ႁူႉထိုင်ၼၼ်ႉၵူၺ်း။

မိူဝ်ႈ ဢေႇၻီႇ 956 ၽွင်း ၶိူဝ်းၶုၼ်ၵမ်ႇပေႃးၸ (ၵမ်ႇပူးၶျႃး) ၶုၼ်တၢႆႇၶၢၼ်ႇ ႁွတ်ႈၽႅဝ်မႃး တီႈႁူဝ်တူႈ (သီႇပေႃႉ)ၼၼ်ႉ ထဝ်ႈလဵၵ်းသီႇၵေႃႉ (ၽွင်းမိူင်းသီႇၵေႃႉ) ၸင်ႇမႃး ဢုပ်ႇၵၼ် တႃႇတေၽွင်းငမ်းမိူင်းလႄႈ လုၵ်ႉတီႈ သီႇၵေႃႉ ၼၼ်ႉသေ ပဵၼ်မႃး သီႇပေႃႉ ၼႆၵေႃႈဝႃႈ။ ထႅင်ႈပိူင်ၼိုင်ႈ ၽွင်းမိူဝ်ႈ လုၵ်ႉတီႈ ဢုင်းပွင်ႇသေ မႃးတႄႇ ဝဵင်းသီႇပေႃႉၼၼ်ႉ မႃးၶုတ်းၺႃးသႅင်လႅင် လုၵ်ႈၼိုင်ႈလႄႈ ၸင်ႇဢွၼ်ၵၼ်ဝႃႈ သႅင်ပေႃႇ ၼႆသေ ဝဵင်းၼၼ်ႉၵေႃႈ ၸင်ႇႁွင်ႉဝႃႈ ဝဵင်းသႅင်ပေႃႇ ယဝ်ႉ။ ဝၢႆးမႃး ၸင်ႇယဵၼ်းပဵၼ်ၵႂႃႇ သီႇပေႃႉ ၼႆၵေႃႈဝႃႈ။

ၵွင်းမူးမူထုၺ် (ဢိူင်ႇၶိူဝ်မူ)

ၸွမ်းၼင်ႇ ပိုၼ်းၽြႃးၵၢင်ႉမေႃႇ ဢၼ်မီးတီႈ ၸႄႈဝဵင်းသီႇပေႃႉၼႆႉတႄႉ ငဝ်ႈတႄႇမၼ်း ၵိုၵ်းလူၺ်ႈ လွင်ႈဢၼ် ၶုၼ်ႁေႃၶမ်း ဢသေႃးၵ တႄႇတင်ႈ ၵွင်းမူး 84000 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈရႁၢၼ်းတႃႇၸဝ်ႈၼိုင်ႈ ၽႅဝ်မႃး တမ်ႈတီႈၼႆႈသေ ႁူႉႁၼ်ဝႃႈ ဢွင်ႈတီႈၼႆႈ ၸၢတ်ႈၵွၼ်ႇ ၼေႃႇၶမ်းၽြႃး ယၢမ်းမႃးပဵၼ်မူ ၸၢတ်ႈၼိုင်ႈ၊ လႆႈမႃႈ ၵျေႃႇမူၼ်ႈၸွမ်းဢိူင်ႇၶိူဝ်မူ ဢၼ်မီးႁိမ်း ၽင်ႇၼမ်ႉတူႈၼၼ်ႉ ဢွင်ႈတီႈမၼ်းၵေႃႈ သမ်ႉသၢင်ႇထုၵ်ႇဝႆႉလႄႈ ၸင်ႇဢဝ် ထၢတ်ႈၵႅဝ်ႈမုၼ်ၶမ်းၽြႃး ထႃႇပၼႃႇသေ ႁဵတ်းပဵၼ် ထၢတ်ႈၵွင်းမူးဢွၼ်ႇ ႁိၵ်ႈၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၵွင်းမူး ဢိူင်ႇၶိူဝ်မူ ဢမ်ႇၼၼ် ၵွင်းမူးမူထုၺ် ၼႆယဝ်ႉ။ ၵႂၢမ်းပႃႇလိတႄႉ ႁွင်ႉဝႃႈ မုꩦ်ထေႃ ၸေတိယ ၼႆသေ မုတ်ႉတေႃး ၼၼ်ႉၵေႃႈ ငၢႆးၸမ်ၵၼ် တင်းၶေႃႈၵႂၢမ်းတႆႈ မူထုၺ် ၼၼ်ႉသေ ၵမ်ႈၽွင်ႈၵေႃႈဝႃႈ လုၵ်ႉဢဝ်တီႈ ၶေႃႈၵႂၢမ်းတႆးသေ ပဵၼ်ၵႂႃႇ မုတ်ႉထေႃး ၼႆယဝ်ႉ။
ၵပ်းၵၢႆႇလူၺ်ႈ ပိုၼ်းၽြႃးၵၢင်ႉမေႃႇၼႆႉ တီႈၼႂ်းပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇ (ၽၢႆႇမၢၼ်ႈ)တႄႉ ဢမ်ႇႁၼ်ပႃးဝႆႉ လွင်ႈၸၢမ်ၵဝ်ႈတွၼ်ႈလႄႈ ပိုၼ်းၶုၼ်ၼရပတိၸီႇတူႇ။ ၽြႃး ထၢတ်ႈၵွင်းမူး ၼႂ်းမိူင်းတႆႈ ၵမ်ႉပႃႈၼမ် ၵႆႉလေႇဝႃႈ ပဵၼ်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်း ဢသေႃးၵ (ဢမ်ႇၼၼ်) ပဵၼ်ၶုၼ်ၼရပတိၸီႇတူႇ တႄႇၼႆယဝ်ႉ။ ဢၼ်ၼႆႉတႄႉ ဢမ်ႇၸႂ်ႈလႆႈ ၵူႈတီႈ။ မၢင်ပိူင် ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ၶႂ်ႈႁႂ်ႈ ၽြႃးၸိုဝ်ႈသဵင် ႁၢင်ႈလီ ၶိုၵ်ႉလိုၵ်ႉ ပီယၢဝ်းၶၢဝ်းႁိုင်ၵေႃႈ ၸၢင်ႈပဵၼ်၊ မၢင်ပိူင် ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ၶႂ်ႈဢဝ်ပိုၼ်းဢိုၼ်ပိုၼ်းၵေႃႈ ၸၢင်ႈပဵၼ်လႆႈယူႇ။

ၸၢမ်ၵဝ်ႈတွၼ်ႈ

ပီၵေႃးၸႃႇ 536 ပၢၼ်ၶုၼ်ၼရပတိၸီႇတူႇၼၼ်ႉ ၸင်ႇဢဝ် သဝ်မႆႉၸၢမ် တီႈႁူဝ်ႁိူဝ်းမၼ်း ၽၼ်းႁဵတ်း ၵဝ်ႈတွၼ်ႈသေ ၸႂ်ႈႁႂ်ႈ ၶႅၵ်းပဵၼ် ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈၽြႃး သိပ်းသွင်ဢူင်းယဝ်ႉ။ (ၵမ်ႈၽွင်ႈၼႆႉ ထၢင်ႇၽိတ်းဝႃႈ ၸၢမ်ၵဝ်ႈတွၼ်ႈ ၽြႃးၵဝ်ႈဢူင်းၼႆယဝ်ႉ။ ၼႂ်းမႆႉၸၢမ် ၵဝ်ႈတွၼ်ႈၼၼ်ႉ တွၼ်ႈၼိုင်ႈ ၸင်ႇၽႃႇႁဵတ်း သွင်ၽၢၵ်ႇ၊ ၽၢၵ်ႇၼိုင်ႈ ဢဝ်ဢိင်ဝႆႉ ၽႃၵွင်းမူး (ၽၢႆႇႁွင်ႇ)၊ ၽၢၵ်ႇၼိုင်ႈ ၶိုၼ်းၸၵ်းႁဵတ်း သီႇတွၼ်ႈသေ ၶႅၵ်းႁဵတ်းပဵၼ် ၽြႃးသီႇဢူင်း ဢၼ်မီးတီႈ ၵၢင်ႉမေႃႇၼႆႉယဝ်ႉ။ ၽၢၵ်ႇၼိုင်ႈ ဢၼ်ဢဝ်ဢိင် ၽႃၵွင်းမူးဝႆႉၼၼ်ႉ ၵိုင်ႉၵၢင်ႉ ယင်ႇႁၢၵ်ႈ ဢွၵ်ႇၽိူဝ်ႁုၼ်ႈမႃးသေ ယၢမ်းလဵဝ် မႆႉၸၢမ်ၼၼ်ႉ မီးဝႆႉ ၽၢႆႇႁွင်ႇၵွင်းမူး တေႃႇထိုင် ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉယူႇ)

ဢွင်ႈတီႈမီး ၽြႃးမႆႉၸၢမ်

1. ၵၢင်ႉမေႃႇ သီႇပေႃႉ မီးဝႆႉ သီႇဢူင်း
2. ဝၢၼ်ႈသၢမ်သႆႇ ၸႄႈဝဵင်းၼွင်ၶဵဝ်
3. တေႃႉသၢင်ႇမင်းၵုင်း ၸႄႈဝဵင်းၵျွၵ်ႉမႄး
4. လႆသႅင် ၼမ်ႉသၼ်ႇ
5. ၵျွင်းပုပ်ႉပႃႇရူင်ႇ ဝဵင်းမိူင်းမိတ်ႉ
6. မိူင်းပၢႆ ၸႄႈဝဵင်းလႃႈသဵဝ်ႈ
7. ဝၢၼ်ႈႁူဝ်မိူင်း သႅၼ်ဝီ
8. ၵဵင်းလိူၼ် ၸႄႈဝဵင်းၵႄးသီး
9. မိူင်းၵိုင်

ၼႂ်းၽြႃး ၸၢမ်ၵဝ်ႈတွၼ်ႈၼႆႉ ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈ ဢၼ်မီး တီႈသီႇပေႃႉ သီႇဢူင်းၼႆႉ ႁၢင်ႈၽၢင်မၼ်း ပႅၵ်ႇပိူင်ႈ တၢင်ႇတီႈဝႆႉယူႇ။ ၸိူဝ်းပႅတ်ႇတီႈၼၼ်ႉ ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈ လွင်ႈယႂ်ႇလဵၵ်ႉ ဢမ်ႇပေႃးပိူင်ႈၵၼ်။ ၵူၺ်းၵႃႈ ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈ ဢၼ်မီးတီႈသီႇပေႃႉ သီႇဢူင်းၼႆႉတႄႉ ပိူင်မၼ်း ဢမ်ႇမိူၼ်ၵၼ်၊ မၢင်ဢူင်းၵေႃႈ ယႂ်ႇလိူဝ်သေ တၢင်ႇတီႈ။ ပေႃးတူၺ်း လၢႆးမိုဝ်း ဢၼ်ၶႅၵ်းၽြႃးၼၼ်ႉၸိုင် တေလႆႈဝႃႈ ပဵၼ်လၢႆးမိုဝ်းတႆးၵူၺ်း။ (ၵပ်းၵၢႆႇလူၺ်ႈ ၽြႃးၸၢမ်ၵဝ်ႈတွၼ်ႈၼႆ့ လုင်းၶုၼ်မႁႃႇ မိူင်းယႆၵေႃႈ တႅမ်ႈဝႆႉ ထႅင်ႈလၢႆးၼိုင်ႈ ၼႂ်းပိုၼ်ႉႁူႉပတေႇသႃႇယူႇ)

ပေႃႇၵျူဝ်ႇ

ၽြႃးၵၢင်ႉမေႃႇၼႆႉ ၵမ်ႉပႃႈၼမ် ဢွၼ်ၵၼ် ႁွင်ႉၸွမ်းၵႂၢမ်းမၢၼ်ႈသေ လၢတ်ႈဝႃႈ ၽြႃးပေႃႇၵျူဝ်ႇ ၼႆယူႇ. ၵပ်းၵၢႆႇလူၺ်ႈ ၶေႃႈၵႂၢမ်း ပေႃႇၵျူဝ်ႇ ၼႆႉ တႄႇႁူင်ၵၼ်မႃး ၵိုၵ်းလွင်ႈပိုၼ်း ၸဝ်ႈမွၼ်းလ (ၵေႃးၸႃႇ 416 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ၼၢင်းၼွႆႉၼႂ်းႁေႃ မိူင်းပူးၵမ်ႇ ၵမ်ႈၽွင်ႈ သူၺ်ႈၼိင်ႈလႄႈ သႄႉၼႄးဝႃႈ ၸဝ်ႈၼၢင်းမွၼ်းလ မီးၽိူဝ်ႉၼႆသေ ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်း ပူးၵမ်ႇ ထၢင်ႇၽိတ်းလႄႈ ၸင်ႇလႆႈ လိုပ်ႈဢွၵ်ႇႁေႃယဝ်ႉ။ ၽွင်းမိူဝ်ႈ မၼ်းၼၢင်း ပွၵ်ႈမႃး မိူင်းတႆႈ ႁွတ်ႈမႃးထိုင် တမ်ႈတီႈ ၽၢႆႇႁွင်ႇ ထၢတ်ႈဢိူင်ႇၶိူဝ်မူ တီႈၼိူဝ်လွႆဢွၼ်ႇၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈၼၢင်း မႃးလိုဝ်ႈၶၢမ်းပၢင် သဝ်းတီႈၼၼ်ႈယူႇ။ ဢွင်ႈတီႈၼၼ်ႈ ၸင်ႇႁွင်ႉဝႃ လွႆၶၢမ်းပၢင် ဢမ်ႇၼၼ် လွႆပၢင်ၶၢမ်း ၼႆသေ ဝၢႆးမႃး ပဵၼ်ၵႂႃႇ လွႆပၢင်ၶၢမ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဢွင်ႈတီႈၶဝ်တၢင်း ဢဝ်ၸၢင်ႉၶဝ် ၵႂႃႇထင်ဝႆႉ လွႆၽၢႆႇတူၵ်းၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ လွႆၸၢင်ႉထင် ၼႆသေ ဝၢႆးမႃး ပဵၼ်ဝၢၼ်ႈၵႂႃႇလႄႈ ႁွင်ႉဝႃႈ ဝၢၼ်ႈၸၢင်ႉထင် ယဝ်ႉ။ ၵေႃႉပဵၼ် ပေႃႈမၼ်းၼၢင်းၵေႃႈ ပွႆႇႁႂ်ႈ ၼွင်ႉၸၢႆးမၼ်းၼၢင်း ၶုၼ်ၵေႃႇလႅင်း မႃးႁပ်ႉယူႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ၶုၼ်ၵေႃႇလႅင်း လႆႈမႃးႁၼ် ၸဝ်ႈပီႈၼၢင်း ၼွၼ်းၽေးၵႂႃႇလႄႈ တိူဝ်ႉၸႂ်သေ လႆႈၼွၼ်းၽေးၸွမ်း ၸဝ်ႈပီႈၼၢင်းၵႂႃႇယဝ်ႉ။ ၶုၼ်တၢႆႈပုင်ႇ (သႅၼ်ၸႄႈ) လႄႈ ထမူင်သီႇပေႃႉ ၸင်ႇဢွၼ်ႁူဝ် လုမ်းလႃးသၢင်းၵျူဝ်ႇသေ ဝၢႆးမႃး ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်း ဢၼေႃႇရထႃႇ လႆႈႁူႉလွင်ႈတၢင်းမၢၼ်ႇမႅၼ်ႈလႄႈ လႆႈၶိုၼ်းမႃး ၵေႃႇပဵၼ်ၵွင်းမူး မွင်ၸႂ် ၸဝ်ႈၼၢင်းမွၼ်းလ တီႈႁိမ်းၽင်ႇၼမ်ႉတူႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
မၢင်ၸိူဝ်း ၵႂႃႇဝူၼ်ႉဢဝ် လွင်ႈဢၼ် ၵေႃႉပဵၼ်ပေႃႈ ၸႂ်ႉမႃးႁပ်ႉလုၵ်ႈယိင်းမၼ်းလႄႈ ဢင်ႈတီႈၼၼ်ႈ ၸင်ႇႁွင်ႉဝႃႉ ပေႃႈၵျူဝ်ႇ =ပေႃႇၵျူဝ်ႇ ၼႆသေ ပဵၼ်ၵႂၢမ်းၵုင်းၸၢပ်ႈဝႆႉယဝ်ႉ။ ၶႂ်ႈဝႃႈ ပေႃႈႁပ်ႉ ၼႆယူႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ဢၼ်တေပဵၼ်လႆႈ မၼ်ႈၵႅၼ်ႇလိူဝ်သေၼၼ်ႉတႄႉ ၶေႃႈၵႂၢမ်း ဢၼ်ဝႃႈ ပေႃႇၵျူဝ်ႇ ၼႆ လုၵ်ႉတီႈ မေႃႇၵိူဝ် မႃး။ မေႃႇ ၼၼ်ႉ လိၵ်ႈမၢၼ်ႈၶဝ် မၢင်တီႈ ၶဝ်တႅမ်ႈဝႃႈ ပေႃႇ ၼႆယူႇ။ (မိူင်းမေႃႇ ၼမ်ႉတူႈၼၼ်ႉ မၢၼ်ႈၶဝ်တႅမ်ႈဝႃႈ ဘော်တွင်း) ၼႆယူႇ။
မေႃႇၼၼ်ႉ ပဵၼ်မႃႈ ဘော်၊ ၵိူဝ် ၼၼ်ႉ ပဵၼ်မႃး ကြို ၼႆသေ ပဵၼ်ၵႂႃႇ ဘော်ကြို ဝၢႆးမႃး ၸင်ႇၶိုၼ်းတႅမ်ႈဝႃႈ ပေါ်ကြို ၵူၺ်း။

မေႃႇၵိူဝ်

တႄႇဢဝ် ၽင်ႇႁိုၵ်း ၶူဝ်ၵိုတ်ႈ တေႃႇပေႃးထိုင် ၽင်ႇၶူင်း (ၵုၼ်လူင်)ၼၼ်ႉ ပဵၼ်လွႆယၢတ်ႇယၢဝ်းလူင်ဝႆႉလႄႈ ထုင်ႉသီႇပေႃႉၼႆႉ ၶဝ်ႈပႃးဝႆႉ ၼႂ်းႁူတ်ႈၵႄႈလွႆယၢတ်ႇၼၼ်ႉသေ တႅမ်ႇလိူဝ်သေ တၢင်ႇတီႈယူႇ။ မေႃႇၵိူဝ် တီႈသီႇပေႃႉၼႆႉ တိုၼ်းမီးမႃးဝႆႉ ၸဵမ်မိူဝ်ႈမိုၼ်ႉသိုၼ်းၵွၼ်ႇ။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ထုင်ႉသီႇပေႃႉၼႆႉ ၼႃႈလိၼ်မိူင်း တႅမ်ႇလႄႈ မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ ယၢမ်းပဵၼ် ပိုၼ်ႉပၢင်ႇလၢႆႇမႃးယူႇ။ ယၢမ်းလဵဝ် ဝဵင်းသီႇပေႃႉၼႆႉ တၢင်းသုင်မၼ်းမီး 1400 ထတ်းလိူဝ်ၵူၺ်း။ (တီႈသႅင်ၵႅဝ်ႉ ၼႂ်းၸႄႈဝဵင်းသီႇပေႃႉၵေႃႈ တေႃႈမီး မေႃႇၵိူဝ်ယူႇ) မေႃႇၵိူဝ် တီႈသီႇပေႃႉၼႆႉတႄႉ မႃးၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇလူၺ်ႈ ပိုၼ်းၸဝ်ႈၼၢင်းမွၼ်းလ လွင်ႈဢၼ် ၸၢင်ႉထိုၵ်းဢွၼ်ႇ ဢၼ်မႃးၸွမ်းမၼ်းၼၢင်း လႆႈႁူႉႁၼ် မၼ်းၼၢင်း ၼွၼ်းၽေးလႄႈ တိူဝ်ႉၸႂ်ၼႃႇသေ ဢဝ်ငႃးမၼ်း ပၵ်းသႂ်ႇၼိူဝ်လိၼ်၊ ယွၼ်ႉဝႃႈ ငႃးႁၵ်းဢွၵ်ႇလိူတ်ႈလႅင်လႄႈ ၸင်ႇပဵၼ်မႃး ‘’’မေႃႇၵိူဝ်လႅင်’’’ၵႂႃႇၼႆယဝ်ႉ။
ထႅင်ႈလႅမ်ႈၼိုင်ႈ ယွၼ်ႉၶေႃးၶူမ်သေ ဢဝ်ငႃးပၵ်းသႂ်ႇလိၼ်လႄႈ ၸင်ႇပဵၼ်မႃး ‘’’မေႃၵိူဝ်ၶူမ်’’’ၼႆယဝ်ႉ။ မေႃႇၵိူဝ်ၼႆႉ ဢဝ်ႁုင်ႁဵတ်းၵိူဝ်သေ ပေႃးၶၢႆလႆႈမႃး ငိုၼ်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ဢဝ်ႁဵတ်း ငိုၼ်းၵွင်ၵၢင် ပုၼ်ႈတႃႇ မႄးၵုမ်းၽြႃးၵၢင်ႉမေႃႇၼႆႉယဝ်ႉ။ ‘’’ၵၢင်ႉမေႃႇ’’’ ဢၼ်ဝႃႈၼႆႉၵေႃႈ ႁွင်ႉႁိၵ်ႈလူၺ်ႈ ပူႇၵၢင်ႉ ဢၼ်လႆႈဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်း မႃးႁုင်ၵိူဝ်ၼၼ်ႉသေ ၸင်ႇပဵၼ်မႃး ၵၢင်ႉမေႃႇယဝ်ႉ။

လွင်ႈၵေႃႇသၢင်ႈ ၽြႃးၵၢင်ႉမေႃႇ

ၽြႃးၵၢင်ႉမေႃႇၼႆႉ မိူဝ်ႈတႄႇၼၼ်ႉ တၢင်းသုင်မၼ်း တေမီးမွၵ်ႈၵႃႈႁိုဝ်ၼႆ ဢမ်ႇလၢမ်းလႆႈသေတ ယၢမ်းလဵဝ်တႄႉ တၢင်းသုင်မၼ်း မီး 51 ထတ်းသေ တႅၵ်းၶမ်းဝႆႉယဝ်ႉ။ သီႇၼႃႈ သီႇၽၢႆႇ ၵွင်းမူးဢွၼ်ႇၼႆႉ သမ်ႉမီးဝႆႉ ႁုင်ႇႁၢင်ႈၽြႃး ၸၢမ်သီႇတွၼ်ႈ

1. ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈ ၽြႃးရတၼႃႇမၢၼ်ႇဢွင်ႇ မီးၼႃႈတၢင်းဢွၵ်ႇ
2. ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈ ၽြႃးရတၼႃႇၺၢၼ်ႇဢွင်ႇ မီးၼႃႈတၢင်းၸၢၼ်း
3. ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈ ၽြႃးရတၼႃႇၸၢၼ်ႇဢွင်ႇ မီးၼႃႈတၢင်းတူၵ်း
4. ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈ ၽြႃးရတၼႃႇယၢၼ်ႇဢွင်ႇ မီးၼႃႈ တၢင်းႁွင်ႇ

ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈ ၽြႃးသီႇဢူင်းၼႆႉ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ၵူၼ်းၸိူဝ်းမႃးဝႆႈၽြႃး ဢွၼ်ၵၼ် ဢဝ်ၶမ်းသိူင်းတဵၵ်းလႄႈ ၼႃးတႃၸဝ်ႈ ဢမ်ႇၸႅင်ႈလီသေ မိူၼ်ၼင်ႇ ၵွၼ်ႈၶမ်းတုမ်ၶမ်းလူင်ဝႆႉယဝ်ႉ။ (ပၢၼ် မ.သ.လၼၼ်ႉ ၶမ်းတီႈႁုၼ်ႇႁၢင်ႈၽြႃး လႆႈၺႃး ၽူႈလၵ်ႉၶဝ် လၵ်ႉၶုတ်ႇဢဝ်ၵႂႃႇ ပွၵ်ႈၼိုင်ႈၼႆယဝ်ႉ)
ၽြႃးၵၢင်ႉမေႃႇၼႆႉ ၼႂ်းမၼ်း ပဵၼ်ၵွင်းမူး မူထုၺ် ‘’’မုတ်ႉထေႃးၸေႇတီႇ’’’ သုင် 50 ထတ်း ဢၼ်ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈ သီႇဢူင်း မီးဝႆႉ သီႇၼႃႈသေ သမ်ႉႁဵတ်းၵွင်းမူး ပြသၢတ်ႈဢုတ်ႇ သုမ်ႇဝႆႉယဝ်ႉ။ တႄႇဢဝ် ၸဝ်ႈရႁၢၼ်းတႃႇၸဝ်ႈၼိုင်ႈ (ၽူႈၽိူၺ်ၽႄႈသႃႇသၼႃႇ ၵဝ်ႈတိူင်းၵဝ်ႈမိူင်း) မႃးတႄႇ ၵွင်းမူးမူထုၺ်ယဝ်ႉသေ ပၢၼ်သိုပ်ႇပၢၼ် ဢွၼ်ၵၼ် သိုပ်ႇလူႁၼ်လုမ်းလႃးမႃးယူႇ။ ၸဝ်ႈၽသီႇပေႃႉ ၸိူဝ်းပဵၼ် ၸဝ်ႈၶုၼ်သႅင် (1220-1264)၊ သႃႇၸဝ်ႈၶႄႇ (ႁွင်ႉ) ၸဝ်ႈၶုၼ်ၶျႄႇ (1265-1290)၊ ၸဝ်ႈဢုင်ႇၵျႃႇ (1290-1300) ၶဝ်ၸဝ်ႈ ၸိူဝ်းၼႆႉ လႄႈသင် ရသေႉဢူးၶၼ်ႇတီႇလႄႈသရ် ဢွၼ်ၵၼ် ဢွၼ်ႁူဝ် ၵူၼ်းဝၢၼ်ႈၵူၼ်းမိူင်းသေ မႄးၵုမ်းလုမ်းလႃးမႃး ပၢၼ်သိုပ်ႇပၢၼ်ယူႇ။
မိူဝ်ႈ 1282 ၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈၶုၼ်ၶျႄႇ ၸင်ႇႁွင်ႉဢဝ် ဢိၼ်ႇၵျိၼ်ႇၼီႇယႃႇ ‘’’လုင်းသူႇတေႃႇ’’’ တႅမ်ႈႁၢင်ႈလီလီသေ ၸင်ႇဢွၼ်ႁူဝ် ၶႃႈဝၢၼ်ႈၵူၼ်းမိူင်း ႁဵတ်းၵွင်းမူး ၼူမ်းၼၢင်း (ပဵၼ်ႁၢင်ႈၽၢင် ၵွင်းမူးမူၼ်း ဢၼ်မိူၼ် လၢႆးမိုဝ်း ၵွင်းမူးသၢၼ်ႇၶျီႇ တီႈမိူင်းဢိၼ်ႇတိယလႄႈ ၵွင်းမူး မႁႃႇၸေႇတီႇ မိူင်းသီႇႁူဝ်ႇ) သုမ်ႇသႂ်ႇသေ လူႇတၢၼ်းၵႂႃႇယဝ်ႉ။ ၼင်ႇႁိုဝ် ၵူၼ်းမႃးဝႆႉၽြႃး တေဢမ်ႇလႆႈလႅတ်ႇမႆႈၼၼ်ႉ ႁဵတ်းပႃး မုင်းသီႇၽၢႆႇ သုမ်ႇသႂ်ႇ ၵွင်းမူးၵၢင်ႉမေႃႇယဝ်ႉ။ (လႆႈဝႃႈ ဢဝ်ၵွင်းမူးမူၼ်းၼၼ်ႉ သုမ်ႇၵူင်သႂ်ႇ ၵွင်းမူးမူထုၺ်)
ထိုင်မႃး ပၢၼ်ၸဝ်ႈၽဢုင်ႇၵျႃႇၼၼ်ႉ တေႃႇၸဝ်ႈ ဢွၼ်ႁူဝ် ၶိုင်သၢင်ႈႁၢင်ႈပွင် ႁဵတ်းၵွင်းမူးပြသၢတ်ႈ သုမ်ႇၵွင်းမူးၵၢင်ႉမေႃႇယူႇ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ပဵၼ်သိုၵ်းၵမ်ႇၽႃႇပွၵ်ႈသွင်ၵေႃႈ ပိူင်ၼိုင်ႈ ၸဝ်ႈၽလူင်ဢုင်ႇၵျႃႇၵေႃႈ ၼွၼ်းၽေးၵႂႃႇလႄႈ ပိူင်ၼိုင်ႈ ဢမ်ႇတၼ်းယဝ်ႉတူဝ်ႈ။ တႄႇဢဝ် ပီၵေႃးၸႃႇ 1310 ပၢၼ်ၸဝ်ႈၽၵျႃႇသႅင်ႇၼၼ်ႉ တေႃႇၸဝ်ႈလႄႈ ၵေႃးပၵၶဝ် ဢွၼ်ၵၼ်သိုပ်ႇလုမ်းလႃးမႃးသေ ထိုင်မႃး 1314 ၼီႈၼၼ်ႉ ႁဵတ်းၵၼ်ႇထၵုတိ ယဝ်ႉတူဝ်ႈၵႂႃႇယဝ်ႉ။
ထိုင်မႃး 1966 တႄႇဢဝ် လိူၼ်ၵျုၼ်ႇလၢႆႇ တေႃႇထိုင် 1972 ၼၼ်ႉ သင်ႇၶႃႇသြႃႇၸဝ်ႈလူင်ၶဝ်ၸဝ်ႈ မိူင်းသီႇပေႃႉ ၸိူဝ်းပဵꧣ် ၸဝ်ႈၵႂၢၼ်းပၢႆး၊ ၸဝ်ႈငမ်းပၢႆးၶဝ်ၸဝ်ႈ ႁူမ်ႈလူၺ်ႈ ၸုမ်းၵေႃးပၵၶဝ် ၸင်ႇဢွၼ်ၵၼ် ၶိုင်သၢင်ႈႁၢင်ႈပွင် မႄးၵုမ်းလုမ်းလႃး ၵွင်းမူးၵၢင်ႉမေႃႇ၊ ၵွင်းမူးပြသၢတ်ႈ (ဢၼ်သုမ်ႇၵွင်းမူးဝႆႉ)၊ ၵွင်းမူးလွမ်ႉ၊ ၵၼ်ႇထၵုတိ၊ သႃလႃး ႁူမ်ႈလူၺ်ႈ ပၢႆႉၵႅဝ်ႈ ႁွမ်းလူၺ်ႈ သိူဝ်ႇပူၼႂ်းဝၢင်းၵွင်းမူးယဝ်ႉ။ ထိုင်မႃး 1328 လိူၼ်သီႇမူၼ်း 1967 ၼၼ်ႉ ၸင်ႇၶိုၼ်းမႄးၵုမ်းလုမ်းလႃး ၵွင်းမူးပြသၢတ်ႈ ဢၼ်သုင် 100 ထတ်းယဝ်ႉတူဝ်ႈလီငၢမ်းသေ ႁဵတ်းပွႆးတၢင်ႇထီးၵႂႃႇယဝ်ႉ။

ပွႆးလိူၼ်သီႇ ၵၢင်ႉမေႃႇ

လိူၼ်သီႇၼႆႉ ပဵၼ်လိူၼ်ဢၼ် ၸဝ်ႈႁႆႈၸဝ်ႈၼႃးၶဝ် တူဝ်ႈတၼ်းလႄႈ ပွႆးၽြႃးလိူၼ်သီႇ တီႈလႂ်သေဢမ်ႇဝႃႈ ၸင်ႇပဵၼ်ပွႆးၵိုၼ်းလူင်ယူႇယဝ်ႉ။ ပွႆးလိူၼ်သီႇ ၵၢင်ႉမေႃႇၼႆႉၵေႃႈ တေႃႈတေလႆႈဝႃႈ ပဵၼ်ပွႆးၵိုၼ်းလူင် တီႈၼိုင်ႈယူႇ။ တေလႆႈဝႃႈ ပဵၼ်ပွႆး ‘’’ၿုၻ်ꩪပူꩡၼိယ = ပွႆးပူႇၸေႃႇလူႇတၢၼ်းပုတ်ႉထၸဝ်ႈ’’’ ၼႆယူႇ။ ၶၢဝ်းယၢမ်းပွႆးတႄႉ တႄႇဢဝ် လိူၼ်သီႇမႂ်ႇ ၸဵတ်းၶမ်ႈ တေႃႇထိုင် လိူၼ်သီႇလွင်ႈၼိုင်ႈၶမ်ႈ ၵူႈပီယဝ်ႉ။ တႄႇၸဵမ်မိူဝ်ႈမိုၼ်ႉသိုၼ်းၵွၼ်ႇ ၵူၼ်းမိူင်းႁူၺ်းမိူင်းလွႆ ဢိၵ်ႇလူၺ်ႈ ၵူၼ်းမိူင်းမၢၼ်ႈ ၵူႈတီႈၵူႈလႅၼ် ဢွၼ်ၵၼ်မႃး ၶဝ်ႈပွႆးၵၢင်ႉမေႃႇၼႆႉ ၵူႈပီလႄႈ ပဵၼ်ပွႆးၵိုၼ်းလူင် ပၢင်ၼိုင်ႈ တေႃႇထိုင် ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉယူႇ။ ၵူၼ်းမႃးၶၢႆၵၢတ်ႇ မိူဝ်ႈပွႆးၵေႃႈ သမ်ႉပေႃး တဵမ်ပၢင်ႇၵႂႃႇယဝ်ႉ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉ ၸၢတ်ႈသႅင်းၵေႃႈပႃး (ၸၢတ်ႈသႅင်းတႆး လုင်းဢေႃးၸေႇယၵေႃႈ လႆႈတႄႇၵႃႈ ၼိူဝ်ၶဵင်ႇၸၢဝ်ႈ တမ်ႈတီႈ ပွႆးၽြႃးၵၢင်ႉမေႃႉၼႆႉ ၼင်ႇၵဝ်ႇ)။ မိူဝ်ႈၵူႈပွၵ်ႈတႄႉ မီးပႃး ပွႆးတေႃႇပွႆးလွင်းသေၵွၼ်ႇယဝ်ႉ။ ဝၢႆးသေ ဢမ်ႇမီးပွႆးတေႃႇပွႆးလွင်းၼၼ်ႉ ပွႆးၽြႃးၸင်ႇတႄႇႁဵတ်း မိူဝ်ႈလိူၼ်သီႇမႂ်ႇ 10 ၶမ်ႈ တေႃႇထိုင် လိူၼ်သီႇလွင်ႈ 1 ၶမ်ႈယဝ်ႉ။
မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇတႄႉ ဢၢပ်ႈတေဢဝ်လေႃႉသေ မႃးၼွၼ်းပွႆးတင်းၼမ် ပၢၼ်သိုပ်ႇပၢၼ်ယူႇ ၼင်ႇၵဝ်ႇ။ မိူဝ်ႈပၢၼ် ၸဝ်ႈၽတႄႉ ၽြႃးမႆႉၸၢမ်သီႇဢူင်းၼၼ်ႉ လႆႈမိူဝ်းဝႆႉ တီႈႁေႃတင်းပီယဝ်ႉ။ ပေႃးထိုင် ဝၼ်းတႄႇပွႆးမႃးၸိုင် တူၼ်တူဝ်ၸဝ်ႈၽလူင် ဢွၼ်ႁူဝ်သေ လုၵ်ႉတီႈႁေႃ ပၢင်းဢဝ် ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈၽြႃး တေႃႇပေႃးႁွတ်ႈထိုင် တီႈၵွင်းမူးၵၢင်ႉမေႃႇယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈလုၵ်ႉတီႈႁေႃ ဢွၵ်ႇမႃးၼၼ်ႉ ဢဝ်တၢင်ႇၼိူဝ်လင်ၸၢင်ႉႁၢင်ႈၶိူင်ႈသေ ပၢင်းမႃး တေႃႇပေႃးထိုင် တႃႈၼမ်ႉတူႈယဝ်ႉ။ လႆႈၶိုၼ်းပၢင်း ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈၽြႃး သႂ်ႇၼိူဝ်ႁိူဝ်းၵႅဝ်ႈ ဢၼ်ႁဵတ်းႁၢင်ႈ ၵရဝဵၵ်ႉသေ ၽၢႆးလွင်ႈလူင်းၸွမ်း ၼမ်ႉတူႈ တေႃႇပေႃးႁွတ်ႈထိုင် ဝၢၼ်ႈမေႃႇၵိူဝ်ယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈၽ ၸဝ်ႈၽႆႇ ၶႆႇသႅင်မွၼ်းၶမ်း ႁူမ်ႈလူၺ်ႈ ၵူၼ်းဝၢၼ်ႈ ၵူၼ်းသူၼ် ၼုင်ႈၶူဝ်းမႂ်ႇ လဵင်းမႂ်ႇ ပၢင်းၽြႃးၼင်ႇၼၼ် ၸွမ်းၽင်ႇၼမ်ႉတူႈ သမ်ႉပေႃး ပဵၼ် ၵူၼ်းၵႂႃႇသဵင်ႈယဝ်ႉ။
ၽွင်းမိူဝ်ႈ ပၢင်းဢဝ် ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈၽြႃး လူင်းၶဝ်ႈႁွတ်ႈထိုင် ၵွင်းမူးၵၢင်ႉမေႃႉၼၼ်ႉၵေႃႈ လႆႈပၢင်းၸွမ်းၼင်ႇ ၶပ်ႉမၢႆမီးဝႆႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မၢႆၼိုင်ႈ လႆႈပၢင်းၽြႃးရတၼႃႇမၢၼ်ႇဢွင်ႇ ၶဝ်ႈဝႆႉ ၽၢႆႇတၢင်းဢွၵ်ႇ၊ မၢႆသွင် ပၢင်းဢဝ် ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈၽြႃး ရတၼႃႇၺၢၼ်ႇဢွင်ႇ ၶဝ်ႈဝႆႉ ၼႂ်းၽၢႆတၢင်းၸၢၼ်း၊ မၢႆသၢမ် ပၢင်းဢဝ် ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈၽြႃး ရတၼႃႇယၢၼ်ႇဢွင်ႇ ၶဝ်ႈဝႆႉ ၼႂ်းၽၢႆႇတၢင်းႁွင်ႉ၊ မၢႆသီႇ ပၢင်းဢဝ် ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈၽြႃး ရတၼႃသၢၼ်ႇဢွင်ႇ ၶဝ်ႈဝႆႉ ၼႂ်းၽၢႆႇတၢင်ႈတူၵ်းယဝ်ႉ။

ၽြႃးမႆႉၸၢမ် ဢွၵ်ႇမိူင်း

မိူဝ်ႈ 1990 လိူၼ်ဢေႇပိူဝ်ႇလ် 21 ဝၼ်း ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ၺႃးလူမ်းလႅင်ႉလူင်လႄႈ ထီးၵွင်းမူးပြသၢတ်ႈ ၵိူင်းၵႂႃႇပႅတ်ႈယဝ်ႉ။ ပုၼ်ႈတႃႇတေ မႄးၵုမ်းၽြႃးၵၢင်ႉမေႃႇၼၼ်ႉ မိူဝ်ႈပီ 1990 တႄႇဢဝ် လိူၼ်ဢွၵ်ႇထူဝ်ႇပိူဝ်ႇ 18 တေႃႇထိုင် တီႇၸိမ်ႇပိူဝ်ႇ 3 ဝၼ်း ၸင်ႇလႆႈပၢင်းဢဝ် ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈၽြႃး သီႇဢူင်း ႁွတ်ႈထိုင် လႃႈသဵဝ်ႈ၊ ၵုၼ်လူင်၊ ႁူဝ်ပၢင်ႇ၊ သႅၼ်ဝီ၊ ၼမ်ႉၶမ်း၊ မူႇၸႄႈ၊ ၵူတ်ႉၶၢႆ၊ တၢင်ႉယၢၼ်း၊ မိူင်းယႆ၊ ၼမ်ႉတူႈ၊ ၼမ်ႉသၼ်ႇ၊ ၵျွၵ်ႉမႄး လႄႈ ၼွင်ၶဵဝ်ယဝ်ႉ။
ထိုင်မႃး 1991 ၵေႃးၸႃႇ 1352 ဝၼ်းလိူၼ်သီႇမူၼ်း တႄႇဢဝ်ၵၢင်ၼႂ် 7:00 မွင်း တေႃႇထိုင် 11:00 မွင်းၼၼ်ႉ ဢဝ်ၸဝ်ႈသြႃႇလူင်လႃႇၽဝမ်ႇသ ၵျွင်းၽူဝ်းတေႃႇလႄႈ သင်ႇၶႃႇၸဝ်ႈ ၸႄႈဝဵင်းသီႇပေႃႉ ႁဵတ်းပဵၼ်ငဝ်ႈၸိုင်ႈသေ လႆးတၢင်ႇထီး ဢိၵ်ႇပီသႅင်ၵႂႃႇ မိူဝ်ႈပၢၼ် ၸွမ်သိုၵ်းမွင်ႇတိၼ်ႉ မႃးၵွၼ်း မိူင်းတႆးပွတ်းႁွင်ႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ပရိသၢတ်ႈ ၸိူဝ်းမႃးၶဝ်ႈပွႆးတၢင်ႇထီး ၽြႃးၵၢင်ႉမေႃႇၼႆႉ တေမီးမွၵ်ႈသၢမ်မိုၼ်ႇယဝ်ႉ။ ထိုင်မႃး 1995 တႄႇဢဝ် လိူၼ်မၢတ်ႉၶျ် 1 ဝၼ်း ၸင်ႇလႆႈပၢင်းဢဝ် ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈၽြႃးၵၢင်ႉမေႃႇ သီႇဢူင်း လူင်းၵႂႃႇမိူင်းမၢၼ်ႈ ၶၢဝ်းတၢင်း 60 ဝၼ်းသေ ၽႅဝ်ႁွတ်ႈထိုင် တိူင်းမၢၼ်းတလေး တိူင်းမၵူၺ်း တိူင်းပၵူဝ်း (ပႃႇၵိူဝ်) တိူင်းယၢၼ်ႇၵုင်ႇသေ ငိုၼ်းတၢင်းလူႇၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ၶိုၼ်းဢဝ်မႃး ၵုမ်းၵေႃႇ ၽြႃးၵၢင်ႉမေႃႇယဝ်ႉ။

ၽီလူး လႄႈ ၵူၼ်းတွင်း

တီႈၼႂ်းဝၢင်းၽြႃးၵၢင်ႉမေႃႇၼၼ်ႉ မီးဝႆႉ ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈ ၽီလူး ႁႃႈတူဝ်၊ ၵူၼ်းတွင်း ၵေႃႉၼိုင်ႈလႄႈ ၸၢင်ႉတွင်း တူဝ်ၼိုင်ႈ။ ၽီလူးႁႃႈတူဝ် လွၵ်ႈႁူဝ်ၶဝ်ႇ ၶွၼ်လဵဝ် မႅၵ်ႇၶွၼ်ႉႁႅၼ်ၼႃႈ ဝၢႆႇၼႃႈၸူးၽြႃးသေ မိူၼ်ၼင်ႇ ပႂ်ႉထိင်း ၵွင်းမူးဝႆႉယူႇ။ ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈ ၽီလူးၼႆႉ တူဝ်ၼိုင်ႈ ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ‘’’မႁႃႇၼရ’’’ ၼႆသေ ၸဝ်ႈၽၶုၼ်ၶျႄႇ လေႃႇသွၼ်းဝႆႉ တီႈႁေႃၸၶၢၼ်းသႃႇ မိူဝ်ႈၵေႃးၸႃႇ 1287 လိူၼ်သီႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တႃႇသီႇတူဝ်ၼၼ်ႉတႄႉ ဢမ်ႇမီးၸိုဝ်ႈသေ လေႃႇဝႆႉ မိူဝ်ႈ 1287 လိူၼ် 11 ၼႆယဝ်ႉ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈၽၶုၼ်ၶျႄႇ လႆႈလေႃႇလူႇတၢၼ်းဝႆႉ ထၢတ်ႈတွင်း (ၼမ်ႉၼၵ်းတွင်းမီး 6103 ၸွႆႉ) သူႇၼိုင်ႈသေ လူႇတၢၼ်းယၢတ်ႇၼမ်ႉၵႂႃႇ မိူဝ်ႈ 1296 လိူၼ် 6 မႂ်ႇ 14 ၶမ်ႈ တမ်ႈတီႈလွႆၸေႇတိယၵိရိ၊ ႁိမ်းႁေႃၶၢဝ်းမႆႈ ၸၶၢၼ်းသႃႇၼင်ႇၵဝ်ႇ။ ထိုင်မႃး ပၢၼ်ၸဝ်ႈဢုင်ႇၵျႃႇၼၼ်ႉ ၵၢပ်ႈဝၢၼ်ႈပၢၼ်မိူင်းၵေႃႈ လႅၵ်ႈလၢႆႈမႃးလႄႈသင်၊ ၸဝ်ႈၽၵေႃႈ ဢမ်ႇမီး ဢမ်းၼၢတ်ႈယဝ်ႉလႄႈသင် ၵွင်းမူးတွင်းၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈၵႂၢၼ်းပၢႆးလႄႈ သင်ႇၶႃႇၸဝ်ႈ ႁူမ်ႈလူၺ်ႈ တၵႃႇ ၼႂ်းဝဵင်းသီႇပေႃႉ ၸင်ႇၵႂႃႇပၢင်းမႃးဝႆႉ တီႈၵျွင်းမႁႃႇမုၼိၽြႃးလူင် ၼႂ်းဝဵင်းသီႇပေႃႉ မိူဝ်ႈ 1331 လိူၼ် 3 လွင်ႈ 8,9,10 ၶမ်ႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ႁၢင်ႈၽီလူးလူင် ႁႃႈတူဝ်ၼၼ်ႉၵေႃႈ ဢဝ်မႃးလူႇတၢၼ်းဝႆ့ တီႈၽြႃးၵၢင်ႉမေႃႇယဝ်ႉ။
ႁၢင်ႈၵူၼ်းတွင်း တိူဝ်ၼိုင်ႈလႄႈ ၸၢင်ႉသၢမ်ႁူဝ် တူဝ်ၼိုင်ႈၼၼ်ႉတႄႉ ပဵၼ်လၢႆးမိုဝ်းၶမဵၼ်ၶဝ်ယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈပီၵေႃးၸႃႇ 925 ၶုၼ်ပရိၼ်ႉၼွင်ႇ ၵႂႃႇတိုၵ်းပႄႉ ဢယုတ်ႉတယသေ ဢဝ်ႁဵတ်းပဵၼ် ၶူဝ်းႁၢႆးသိုၵ်းလႄႈ ၸင်ႇဢဝ် ႁၢင်ႈတွင်းၸိူဝ်းၼႆႉ မႃးဝႆႉတီႈ ႁၢင်းသႃႇဝတီႇ (ပႃႇၵိူဝ်)ယဝ်ႉ။ ၽွင်းၼၼ်ႉ ၸဝ်ၽသီႇပေႃႉၵေႃႈ လႆႈဢဝ် သိုၵ်းၵႂႃႇတိုၵ်းၸွႆႈလႄႈ ၸင်ႇလႆႈမႃႈ ႁၢင်ႈၵူၼ်းတွင်းၵေႃႉၼိုင်ႈ ဢိၵ်ႇ ၸၢင်ႉသၢမ်ႁူဝ်တူဝ်လဵဝ်သေ ဢဝ်ႁွတ်ႈမႃး သီႇပေႃႉယဝ်ႉ။ (ႁၢင်ႈတွင်းၸိူဝ်းၼႆႉၸမ်ႉ သိုၵ်းထႆး ၵႂႃႇတိုၵ်းပႄႉ ၶမဵၼ်သေ ဢဝ်မႃး တမ်ႈတီႈ ဢင်းၵေႃးဝတ်ႉ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ) တင်းႁၢင်ႈတွင်း ဢၼ်မီးတီႈၽြႃးလူင် မၢၼ်းတလေးၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၸုပ်ႇသႅၼ်းလဵဝ်ၵၼ်ယဝ်ႉ။ ႁၢင်ႈတွင်း တီႈၽြႃးလူင် မၢၼ်းတလေးၼၼ်ႉ ၶုၼ်ပရိၼ်ႉၼွင်ႇ ၶိုၼ်းဢဝ်ပၼ် ၶုၼ်ရၶႅင်ႇ ဢၼ်ပဵၼ် ဢူၺ်းလီ တိုၵ်းသိုၵ်းၸွႆႈမၼ်းၵႂႃႇသေ ဝၢႆးၼၼ်ႉ ပၢၼ်ၶုၼ်ပတုင်ႇၼၼ်ႉ လုၵ်ႈၸၢႆးမၼ်းၸဝ်ႈ ၸင်ႇၵႂႃႇပၢင်းဢဝ် ၽြႃးမႁႃႇမုၼိ (ၽြႃးရၶႅင်ႇ) မႃးမၢၼ်းတလေးလႄႈ ႁၢင်ႈတွင်းၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ ပႃးမႃးၸွမ်းယဝ်ႉ။
ၵူၼ်းပၢၼ်သိုပ်ႇပၢၼ်တႄႉ ဢွၼ်ၵၼ် ယုမ်ႇယမ်ဝႃႈ ႁၢင်ႈတွင်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ပေႃးဝႃႈ ပဵၼ်ရေႃးၵႃႇ တီႈလႂ်ၵေႃႈ ၵႂႃႇယွၼ်းသူးသေ လုပ်ႈပၼ်ၼႆၸိုင် ရေႃးၵႃႇတီႈတူဝ်ၵူၼ်းႁဝ်း ႁၢႆၶႅၼ်းၼႆယဝ်ႉ။ ယုမ်ႇယမ်ဝႃႈ ၽီလူးလူင် ႁႃႈတူဝ်ၼၼ်ႉတႄႉ ပဵၼ်ဢၼ်ပႂ်ႉႁႄႉၵၢင်ႈပၼ် ၽြႃးၵၢင်ႉမေႃႇၼႆယဝ်ႉ။ ဢၼ်တေသိုပ်ႇႁႄႉၵင်ႈပၼ် ၶူဝ်းၶွင် သႃႇသၼႃႇတႄႉတႄႉၼၼ်ႉတႄႉ ပဵၼ်ၸၢဝ်းၶိူဝ်း ၵိူဝ်းယမ် ၸၢဝ်းပုတ်ႉတင်းသဵင်ႈယဝ်ႉ။

လွင်ႈလီႁူႉဝႆႉ

1. တူၼ်ႈမွၵ်ႇၸၢမ် ၽၢႆႇႁွင်ႇ ၵွင်းမူးၼၼ်ႉ ဢမ်ႇသုင်ပူၼ်ႉၵွင်းမူးသေပွၵ်ႈ။
2. ႁူးၼမ်ႉလႆ ၽၢႆႇၸဵင်ႇႁွင်ႇဝၼ်းတူၵ်း ဢၼ်လုၵ်ႉတႂ်ႈၵွင်းမူးၵၢင်ႉမေႃႇ လႆဢွၵ်ႇမႃးၼၼ်ႉ ဢမ်ႇႁႅင်ႈသေပွၵ်ႈ။
3. ၼႂ်းဝၢင်းၽြႃး သီႇၼႃႈသီႇၽၢႆႇ မီးၽီလူး ပႂ်ႉဝႆႉ 5 တူဝ်။
4. ၼႂ်းဝၢင်းၵွင်းမူး မီးဝႆႉ ႁၢင်ႈၵူၼ်းတွင်းၵေႃႉၼိုင်ႈလႄႈ ႁၢင်ႈၸၢင်ႉသၢမ်ႁူဝ်တူဝ်ၼိုင်ႈ။
5. ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈ ၽြႃးၸၢမ်သီႇဢူင်းၼၼ်ႉတိုၼ်းလႆႈဝႆႉ တီႈၽႂ်မၼ်းတႃႇသေႇ။
6. ၽွင်းမိူဝ်ႈပၢင်းၵေႃႈ လႆႈပၢင်းၸွမ်းၼင်ႇ ၶပ်ႉမၢႆၶဝ်ၸဝ်ႈ ယၢမ်းပၢင်းမႃးၼၼ်ႉၵူၺ်း။
7. ပွႆးၽြႃးၵၢင်ႉမေႃႇၼႆႉ ၼႂ်းၶၢဝ်းတၢင်း 60 ပီ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ သႂ်ႇငိုၼ်းလူႇပၼ် ၵူႈပီ။
8. ၽွင်းမိူဝ်ႈ ပွႆးလိူၼ်သီႇၼၼ်ႉ ၼင်ႇႁိုင် ၵူၼ်းမႃးပွႆး တေၵႂႃႇမႃးငၢႆႈၼႆ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၶဝ် မႃးႁဵတ်း တႃႈရူတ်ႉၽႆႈ ၸူဝ်ႈၵႅပ်ႉသေ ဢဝ်ရူတ်ႉၽႆး တေႃႉသူင်ႇပၼ်။ တႃႈရူတ်ႉၽႆးၵၢင်ႉမေႃႇၼႆႉ တႄႇပိုတ်ႇၽုၺ် မိူဝ်ႈပီ 1898 သေ မီးၽၢႆႇတူၵ်း ဝၢၼ်ႈၵၢင်ႉမေႃႇ။