ပိူင်ၸဝ်ႈဢၢမ်းၼၢတ်ႈသိုၵ်း

ပိူင်ၸဝ်ႈဢၢမ်းၼၢတ်ႈသိုၵ်း ဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ ပဵၼ် ပိူင်ၸဝ်ႈဢၢမ်းၼၢတ်ႈ လႄႈ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈသိုၵ်း ဢၼ်ဢဝ်ဢၢမ်းၼၢတ်ႈ တပ်ႉသိုၵ်းသေ ယိပ်းၵၼ်ၵၢၼ်ပၢႆးမိူင်းႁင်း ဝၼ်းမိူင်းယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈဢၢမ်းၼၢတ်ႈပိူင်ဢၼ်ၼႆႉတႄႉ ပဵၼ် ၸွမ်ႁၢၼ်ဢၼ်တႃႈၶုၼ်ယႂ်ႇ ၵေႃႉၼိုင်ႈယဝ်ႉ။ ၽၢႆႇသၢၼ်ၶတ်းပိူင်ဢၼ်ၼၼ်ႉတႄႉ ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈလွင်ႈသိုၵ်းသေ ၵူၼ်းမိူင်းၶဝ်ၵေႃႉယိပ်းၵမ်ဝႆႉယဝ်ႉ။ မၢင်ပွၵ်ႈမၢင်လႂ် ပိူင်ၸဝ်ႈဢၢမ်းၼၢတ်ႈသိုၵ်းၼႆႉ ႁွင်ႉဝႃႈ ၶႃႇၵီႇသတူဝ်ႇၶရေႇၸီႇ (khakistocracy) ၼႆယဝ်ႉ။^[1]^[2]^[3] ၶေႃႈၵႂၢမ်းဢၼ်ၼၼ်ႉၼႆႉ လုၵ်ႉတီႈ ၵႃႇၵီႇသတူဝ်ႇၶရေႇၸီႇ (kakistocracy) ႁွင်ႉ ပဵၼ်လွင်ႈႇ ဢၼ်ၵူၼ်းဢမ်ႇမီးၼမ်ႉၵတ်ႉတဵမ်ထူၼ်ႈၶဝ်ၵေႃႉဢုပ်ႉပိူင်ႇ လႄႈ ၵႃႇၵီႇ (ၶႃႇၵီႇ) (Khaki) ၼႆႉ ပဵၼ် သီဢၼ်လုၵ်ႈသိုၵ်းၶဝ်ၼုင်ႈ ဢဝ်ၶေႃႈၵႂၢမ်းၸိူဝ်းၼႆႉ ႁူမ်ႈၵၼ်သေ ပဵၼ်မႃးယဝ်ႉ။

လၢႆးတႄႇပဵၼ်မႃး

ပိူင်ၸဝ်ႈဢၢမ်းၼၢတ်ႈသိုၵ်း ၼႆႉ မၼ်းတႄႇပဵၼ်မႃးတီႈ "coup d'état" ႁွင်ႉ လွင်ႈပၢၵ်ႈပႅတ်ႈလူင်ပွင်ၸိုင်ႈယဝ်ႉ။ မၢင်ပွၵ်ႈမၢင်လႂ် ႁူမ်ႈဝႃႈမီးလူင်ပွင်ၸိုင်ႈၵူၼ်းမိူင်းယူႇသေတႃႉ ဢၼ်ပဵၼ် လွင်ႈဢုပ်ႉပိူင်ႇတပ်ႉသိုၵ်းၵေႃႈ မီးဝႆႉယူႇ။ ပေႃးပဵၼ်သၢႆငၢႆမဵဝ်းၼၼ်ၼႆႉ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၼႆႉ လႆႈၸွမ်းၸႂ်ပၼ် တပ်ႉသိုၵ်း ဢမ်ႇၼၼ် ဢၢမ်းၼၢတ်ႈလူင်ပွင်ၸိုင်ႈၼႆႉ ၵႆႉလေႇသဝ်ႈဝဝ်းမႃးယဝ်ႉ။ လၵ်းထၢၼ်မၼ်းတႄႉ မိူဝ်ႈပၢၼ် သိုၵ်းၵမ်ႇၽႃႇပွၵ်ႈၼိုင်ႈ တီႈမိူင်းဝူင်ႉၵျႃႇမၢၼ်ႇၼၼ်ႉ ၸိူဝ်းပဵၼ်ၸွမ်ႁၢၼ်ၵျႃႇမၢၼ်ႇၸိူဝ်းၼႆႉ ဢၢမ်းၼၢတ်ႈၶဝ် ယင်းယႂ်ႇလိူဝ်သေ ၶုၼ်ႁေႃၶမ်း ဝီႇလ်ႁၢမ်ႇ (Kaiser Wilhelm II) ၵွၼ်ႇ။ ဝၢႆးလင် 1931 ၼၼ်ႉ တီႈ မိူင်းဝူင်ႉၵျႃႇပၢၼ်ႇၼၼ်ႉၵေႃႈ ႁူမ်ႈဝႃႈ တပ်ႉသိုၵ်းၼႆႉ ဢမ်ႇပူတ်းပႅတ်ႈလူင်ပွင်ၸိုင်ႈသေတႃႉ ၶဝ်ႈယင်းၸၢင်ႈၸႂ်ႉဢၢမ်းၼၢတ်ႈဝီႇတူဝ်ႇမႃးယူႇ။

ၸဝ်ႈဢၢမ်းၼၢတ်ႈသိုၵ်းၸိူဝ်းၼႆႉ ႁူမ်ႈဝႃႈၶဝ်ၶိုၼ်းၽွတ်ႈႁႅၼ်းပၼ် လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၵူၼ်းမိူင်းသေတႃႉ ၶဝ်သိုပ်ႇႁဵတ်းပဵၼ် ၽူႈယႂ်ႇလူင်ပွင်ၸိုင်ႈယဝ်ႉ။ ၸိူဝ်းပဵၼ်ၸွမ်ႁၢၼ်တီႈ မိူင်းပႃႇၵိတ်ႈသတၼ်ႇ ဢၼ်ပဵၼ် Muhammad Zia-ul-Haq (1977-1988) လႄႈ Pervez Musharraf (1999-2008) ၸိူဝ်းၼႆႉ ၶဝ်ဢဝ် တႃႈၶုၼ်ၶဝ်ႈ ၶႂၢၵ်ႈပဵၼ်ထိုင် ၸွမ်ၸိုင်ႈမိူင်းယဝ်ႉ။

ၼႄလွင်ႈတၢင်းဝႃႈ

ၸိူဝ်းပဵၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈဢၢမ်းၼၢတ်ႈသိုၵ်းၼႆႉ ၶဝ်ၼႄလွင်ႈတၢင်း ဢၼ်လႆႈဢုပ်ႉပိူင်ႇၼႆႉ ၶႂ်ႈႁႂ်ႈဝၢၼ်ႈမိူင်းၼိမ်သဝ်း၊ ၶႂ်ႈၵႅတ်ႇၶႄႁႄႉၵၼ် လွင်ႈဢၼ်တေပဵၼ်ၽေးတေႃႇၵူၼ်းမိူင်း ဝႃႈၼႆယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈဢၢမ်းၼၢတ်ႈသိုၵ်းတင်းသဵင်ႈၼႆႉ ၶဝ်ဢဝ်လွင်ႈတၢင်း Martial law ႁွင်ႉ တပ်ႉသိုၵ်းဢုပ်ႉပိူင်ႇၸူဝ်ႈၵႅပ်ႉ တီႈ သၢႆငၢႆၶိုၵ်ႉၶၵ်ႉဝၢၼ်ႈမိူင်းသေၵေႃႈ သိမ်းဢၢမ်းၼၢတ်ႈယဝ်ႉ။

ၼိူင်းၵၼ်တူၺ်းတင်း ပိူင်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်း

ပိူင်ၸဝ်ႈဢၢမ်းၼၢတ်ႈသိုၵ်း လႄႈ ပိူင်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းၼႆႉ ၶႂ်ႈငၢႆးမိူၼ်ၵၼ်ဝႆႉယဝ်ႉ။ ၸိူဝ်းပဵၼ် ၽူႈဢွၼ်ႁူဝ် ပိူင်တင်းသွင်ဢၼ်ၼႆႉ ပဵၼ်ၵူၼ်းမီးတူဝ်ထူပ်း လွင်ႈၵၢၼ်သိုၵ်း ဢမ်ႇၼၼ် ပဵၼ် ၽူႈဢွၼ်ႁူဝ်ၽၢႆႇတပ်ႉသိုၵ်းယဝ်ႉ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉဢမ်ႇၵႃး ၵူၼ်းဢၼ်တေသိုပ်ႇပုတ်ႈတီႈၶဝ်ၵေႃႈ ႁႂ်ႈသွၼ်ၵၢၼ်သိုၵ်းယဝ်ႉ။ ဢၼ်ပႅၵ်ႇပိူင်ႈပိူင်လူင်မၼ်းတႄႉ တီႈပိူင်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းၼႆႉ ၸၢင်ႈလိူၵ်ႈဢဝ် လုၵ်ႈလၢင်းၶဝ် တႅၼ်းတၢင်တီႈယဝ်ႉ။ တီႈ ပိူင်ၸဝ်ႈဢၢမ်းၼၢတ်ႈသိုၵ်းၸမ်ႉ ဢမ်ႇၸၢင်ႈယိုၼ်ႈဢၢပ်ႈပၼ်ၸိူင်ႉၼၼ်ႉ။ သင်ၸိူဝ်ႉဝႃႈ ယိုၼ်ႈဢၢပ်ႈပၼ်ၼင်ႇၼၼ်ၵေႃႈ ဢၢမ်းၼၢတ်ႈၶဝ်ၼႆႉ သဝ်ႈဝဝ်းမႃးယဝ်ႉ။ လၵ်းထၢၼ်မၼ်းတႄႉ ၼပူဝ်လီယႅၼ်ႇ ၼႆႉ ဝၢႆးသေ မၼ်းပူတ်းပႅတ်ႈလူင်ပွင်ၸိုင်ႈၾရၢင်ႇသဵတ်ႈယဝ်ႉ မၼ်းႁပ်ႉပဵၼ် ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းမိူင်းၾရၢင်ႇသဵတ်ႈယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈဝႃႈ ၵူၼ်းၸိူဝ်းၵမ်ႉထႅမ် ပိူင်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းၾရၢင်ႇသဵတ်ႈၶဝ်လႄႈ ၸိူဝ်းပဵၼ် ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းတီႈယူးရူပ်ႉၼႆႉ ဢမ်ႇႁပ်ႉယိုၼ်ဝႃႈ ၼပူဝ်လီယႅၼ်ႇ ပဵၼ်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်း။

မိူင်းၸဝ်ႈဢၢမ်းၼၢတ်ႈသိုၵ်း ယၢမ်းလဵဝ်

မိူင်း	လူင်ပွင်ၸိုင်ႈဢွၼ်တၢင်း	ဝၼ်းထိ	ပိူင်ပဵၼ်
သူႇတၼ်ႇ	Federal dominant-party presidential republic	2019 ဢေႇပရႄႇ 11	2019 Sudanese coup d'état
မႃႇလီႇ	Unitary Semi-presidential republic	2020 ဢေႃးၵၢတ်ႉ 18	2020 Malian coup d'état
မျၢၼ်ႇမႃႇ	Unitary assembly-independent constitutional republic	2021 ၾႅပ်ႇဝႃႇရီႇ 1	လွင်ႈထုၵ်ႇသိုၵ်းသိမ်းဢၢမ်းၼၢတ်ႈမိူင်းမျၢၼ်ႇမႃႇ 2021

မိူင်းၸဝ်ႈဢၢမ်းၼၢတ်ႈ မိူဝ်ႈဢွၼ်တၢင်း

ဢႃႇၾရိၵ

ၸဝ်ႈဢၢမ်းၼၢတ်ႈသိုၵ်း ဢီႇတီႇယူဝ်းပီးယႃး - Mengistu Haile Mariam၊ Aman Mikael Andom လႄႈ Atnafu Abate

ဢႄးၵျီးရီးယႃး (1965–1976; 1992–1994; 2019)
ပႄႇၼိၼ်း (1963–1964; 1965–1968; 1969–1970; 1972–1975)
ပူႇၵီႇၼႃးၾႃးသူဝ်ႇ (1966–1980; 1980–1982; 1982–1983; 1983–1987; 1987–2014)
ပူႇရုၼ်းတီႇ (1966–1974; 1976–1979; 1987–1992)
မိူင်းႁူမ်ႈပွင်လူၺ်ႈၵူၼ်းလၢႆ ဢႃႇၾရိၵ ပွတ်းၵၢင် (1966–1979; 1981–1986; 2003–2005; 2013–2014)
ၶျၢတ်ႈ (1975–1979; 1982–1990)
Ciskei (1990–1994)
ၶူဝ်ႇမူဝ်ႇရူတ်ႈ (1999–2002)
မိူင်းႁူမ်ႈပွင်လူၺ်ႈၵူၼ်းလၢႆ တီႇမူဝ်ႇၶရႅတ်ႉတိၵ်ႉ ၶွၼ်းၵူဝ်ႇ (1965–1997)
ၶွင်ႇၵူဝ်ႇ (1968–1969; 1977–1979)
ဢၢႆႇဝူဝ်ႇရီႇၶူတ်ႈ (1999–2000)
ဢီးၵျိပ်ႈ (1953–1956; 1981–2011; 2011–2012; 2013–2015)
ဢီႇၵူၺ်ႇတေႃႇရီႇယႃႇ ၵီးၼီး (1979–1992)
ဢီႇတီႇယူဝ်းပီးယႃး (1974–1991)
Zairean President Mobutu Sese Seko
ၵမ်ႇပီးယႃး (1994–1996)
ၵႃႇၼႃႇ (1966–1969; 1972–1975; 1975–1979; 1981–1993)
ၵီးၼီး (1984–1990; 2008–2010)
ၵီးၼီး-ပိတ်ႈသၢဝ်ႇ (1980–1984; 1999; 2003; 2012)
လႄႇသူဝ်းတူဝ်ႇ (1986–1991; 1991-1993; 2014)
လၢႆႇပေးရီးယႃး (1980–1986; 1990–1994; 1994-1995; 1995-1996; 1996-1997; 2003–2006)
လိပ်ႉပျႃး (1969–1977)
မၢတ်ႈတႃႇၵၢတ်ႈသၵႃႇ (1972–1975)
မႃႇလီႇ (1968–1991; 1991-1992; 2012; 2020; 2020–present)
မေႃႇရီႇတေးၼီးယႃး (1978–1979; 1979–1992; 2005–2007; 2008–2009)
ၼၢႆးၵျႃး (1974–1987; 1987-1989; 1996; 1999; 2010–2011)
ၼၢႆႇၵျီးရီးယႃး (1966–1979; 1983–1999)
ရဝၢၼ်းတႃႇ (1973–1975)
သူၼ်ႇတူဝ်ႇမေး လႄႈ ပရိၼ်ႇသီႇပေႇ (1995; 2003)
သီႇဢႄႇရႃႇလီႇယူၼ်ႇ (1967–1968; 1992; 1992–1996; 1996; 1997–1998)
သူဝ်ႇမႃးလီးယႃး (1969–1991)
သူႇတၼ်ႇ (1958–1964; 1969–1971; 1985–1986; 1989–1993; 2019-present)
ထူဝ်းၵူဝ်ႇ (1967–1979)
Transkei (1987–1994)
တူႇၼီးသျႃး (1987–2011)
ယူႇၵၼ်ႇတႃႇ (1971–1979; 1985; 1985–1986)
Venda (1990–1994; 1994)
ၸိမ်ႇပႃႇပူၺ်ႇ (2017–2018)

ဢမႄႇရိၵ

ဢႃႇၵျႅၼ်ႇတီးၼႃး (1835–1852; 1930–1932; 1943–1946; 1955–1958; 1966–1973; 1976–1983)
ပူဝ်ႇလီးဝီးယႃး (1839–1843; 1848; 1857–1861; 1861; 1864–1871; 1876–1879; 1899; 1920–1921; 1930–1931; 1936–1940; 1943–1946; 1951–1952; 1964–1969; 1969–1979; 1980–1982)
ပရႃႇၸီး (1889–1894; 1930; 1964–1985)
ၶျီႇလီႇ (1924–1925; 1925; 1927–1931; 1932; 1973–1990)
ၵူဝ်ႇလမ်ႇပီႇယႃႇ (1854; 1953–1958)
ၵေႃးသတႃႇရိၵႃႇ (1868–1870; 1876–1882; 1917–1919)
ၵူးပႃး (1933; 1952–1959)
တူဝ်ႇမီႇၼီႇၵၼ်ႇ (1899; 1930–1961; 1963–1966)
ဢေႇၵႂႃႇတေႃႇ (1876–1883; 1935–1938; 1947; 1963–1966; 1972–1979; 2000)
ဢႄႇသႃႇဝႃႇတေႃႇ (1885–1911; 1931–1979; 1979–1982)
ၵႂႃႇတမႃႇလႃႇ (1931–1944; 1944–1945; 1954–1957; 1957–1966; 1970–1986)
ၵရႄႇၼႃႇတႃႇ (1983)
ႁေးတီႇ (1950–1956; 1956–1957; 1986–1990; 1991–1994)
ႁွၼ်ႇတူးရႅတ်ႈ (1933–1949; 1956–1957; 1963–1971; 1972–1982; 2009–2010)
မႅၵ်ႇသီႇၵူဝ်ႇ (1821–1822; 1835–1846; 1876–1880; 1884–1911; 1913–1914; 1964–1982)
ၼီႇၵႃႇရႃႇၵႂႃႇ (1937–1979; 1979–1985)
ပႃႈၼႃးမႃး (1903–1904; 1968–1989)
ပႃႇရႃႇၵူၺ်း (1940–1948; 1954–1989)
ပေႇရူႉ (1842–1844; 1865–1867; 1872; 1879–1881; 1914–1915; 1930–1939; 1948–1956; 1962–1963; 1968–1980; 1992–2000)
သျူးရီးၼႃႇမႄႇ (1980–1991)
ဢုရုၵူၺ်း (1865–1868; 1876–1879; 1933–1938; 1973–1985)
ဝႄႇၼေႇၸွႆးလႃး (1858–1859; 1859–1861; 1861–1863; 1908–1935; 1948–1958)

ဢေးသျႃး

ဢႃႇၾၵၢၼ်ႇၼီႇသတၢၼ်ႇ (1978)
မျၢၼ်ႇမႃႇ (1962-1988၊ 1988-2011၊ 2021- ယၢမ်းလဵဝ်)
မိူင်းၶမႃႇ (1970–1975)
ထၢႆႇဝၢၼ်း (1928–1975)
ဢိၼ်ႇတူဝ်ႇၼီးသျႃး (1967–1998)
ဢီႇရၢၼ်း (1953–1957; 1978–1979)
ဢီႇရၢၵ်ႈ (1933–1934; 1937–1938; 1934-1935; 1949-1950 1936; 1941; 1952–1953; 1958–1963; 1963–1968; 1968–1979)
ၵျႃႇပၢၼ်ႇ (1185–1868;^[4] 1931-1940; 1940–1945^[5])
ၵၢဝ်းလီႁွင်ႇ (1170–1270)
ၵၢဝ်းလီၸၢၼ်း (1170–1270; 1961–1963; 1963-1972; 1981–1987)
(1959–1960)
လႄႇပႃႇၼွၼ်ႇ (1988–1990)
မေႃႇတိပ်ႈ (1988–1989)
မူင်ႇၵူဝ်းလီးယႃး (1939–1952)
ပႃႇၵိတ်ႈသတၼ်ႇ (1958–1969; 1969–1971; 1977–1988; 1999–2008)
ၾီႇလိပ်ႈပိၼ်း (1898, 1972–1981)
သီးရီးယႃး (1949; 1951–1953; 1953-1954; 1961–1963; 1963; 1963-1966; 1966-1970; 1970–2000)
ထႆး (1933; 1947–1957; 1959–1963; 1963–1973; 1977–1979; 2006–2008; 2014–2019)
ဝႅတ်ႉၼမ်းပွတ်းၸၢၼ်း (1963-1967)
ယႄႇမႅၼ်ႇႁွင်ႇ (1962–1967; 1974–1977; 1977–1978; 1978; 1978–1982)

ယူးရူပ်ႉ

ပူႇၵႃႇရီႇယႃႇ (1923–1926; 1934–1935; 1944–1946)
သၢႆႉပရႅတ်ႈ (1974)
ယူႇၼၢႆႉတႅတ်ႉ ၶိင်းတမ်း (1653–1659)
ၾရၢင်ႇသဵတ်ႈ (1799–1814; 1852–1870; 1870–1871; 1940-1942)
ၵျေႃႇၵျႃႇ (1992)
မိူင်းဝူင်ႉၵျႃႇမၼ်ႇ (1916–1918; 1945)
ၵရိတ်ႈ (1925–1926; 1936–1941; 1967–1974)
ပူဝ်ႇလႅၼ်ႇ (1926–1935; 1981–1983)
ပေႃးတူႉၵၢဝ်ႇ (1926–1933; 1974–1975)
ရူဝ်ႇမေးၼီးယႃး (1941–1944)
ဢီႇတႃႇလီႇ (1922–1943; 1943–1945)
ရတ်ႈသျႃး (1918–1920; 1991)
သၼ်းမႃႇရီႇၼေႃႇ (1957)
သပဵၼ်ႇ (1808–1810; 1923–1930; 1936–1975)
တိူဝ်ႇၵီႇ (1913–1918; 1921–1927; 1960–1961; 1971-1973; 1980–1983; 1997-1999)

ဢူဝ်းသီးၼီးယႃး

ၾီႇၵျီႇ (1987-1999၊ 2006-2014)

ၽိုၼ်ဢိင်

↑ Dave Gilson။ "Freed from a prison of thought in Nigeria"၊ SFGate၊ 2003-02-02။
↑ Ikhenemho Okomilo။ "Another October, More Khakistocracy"၊ Nigerians in America၊ 2005-06-10။
↑ temporal။ "Khakistocracy: Military-Industrial-Feudal Complex in Pakistan"၊ Desicritics၊ 2007-08-07။ ၶိုၼ်းမႄးၵူတ်ႇထတ်းဝႆႉယဝ်ႉမိူဝ်ႈ - 2021-02-17။။ Archived from the original on 2010-11-21။
↑ Shogunate. Encyclopædia Britannica, Inc.. “The shogunate was the hereditary military dictatorship of Japan (1192–1867).”
↑ Soucy, Robert. fascism | Definition, Characteristics, & History. Encyclopædia Britannica, Inc.. “Fascist parties and movements came to power in several countries between 1922 and 1945: [...] and the military dictatorship of Admiral Tojo Hideki in Japan.”

[Habila-1] Dave Gilson။ "Freed from a prison of thought in Nigeria"၊ SFGate၊ 2003-02-02။

[Nigeria-2] Ikhenemho Okomilo။ "Another October, More Khakistocracy"၊ Nigerians in America၊ 2005-06-10။

[Military-Industrial-Feudal_Complex-3] temporal။ "Khakistocracy: Military-Industrial-Feudal Complex in Pakistan"၊ Desicritics၊ 2007-08-07။ ၶိုၼ်းမႄးၵူတ်ႇထတ်းဝႆႉယဝ်ႉမိူဝ်ႈ - 2021-02-17။။ Archived from the original on 2010-11-21။

[4] Shogunate. Encyclopædia Britannica, Inc.. “The shogunate was the hereditary military dictatorship of Japan (1192–1867).”

[5] Soucy, Robert. fascism | Definition, Characteristics, & History. Encyclopædia Britannica, Inc.. “Fascist parties and movements came to power in several countries between 1922 and 1945: [...] and the military dictatorship of Admiral Tojo Hideki in Japan.”

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]